Genialna siostra słynnego brata. Kim byłaby Irena Tuwim, gdyby urodziła się z innym nazwiskiem

Według Mateusza Matyszkowicza, literackiego recenzenta Trójki, Irena Tuwim żyła w cieniu dwóch mężczyzn – swojego brata, Juliana Tuwima i Kubusia Puchatka, bo to za nim się schowała. Choć nie rywalizowała z Julianem, żyła jego lękami kochając bezbrzeżnie tylko jego, zawsze była z nim porównywana. Do historii kultury przeszła jako ta, która podała przekład opowieści dla dzieci autorstwa A.A. Milne. Wielka szkoda. Irena Tuwim swój debiut literacki odnotowała z nie mniejszym sukcesem niż Julian, jednak karta sławy była po jego stronie. Kiedy wiersze Juliana cytowała cała Warszawa, znane nazwisko Irenie nie pomogło – na zawsze stała się siostrą swojego brata, nie pisarką, a niedługo później matką Kubusia Puchatka.

Opiekowała się nimi służąca, Antosia Rokosik, która mimo że nie potrafiła ani czytać, ani pisać, kochała chodzić do teatru, a do snu to nie niania czytała dzieciom, lecz odwrotnie. Antonina była zatem u Tuwimów także główną dowodzącą. Kucharką, piastunką i służącą. Zastępowała matkę – jej postaci poświęconych było wiele wierszy Juliana, a spod pióra Ireny wyszło opowiadanie pt. „Antosia i my” opublikowane w 1934 roku w "Wiadomościach Literackich".

Śmiało powiedzieć można, że jako wchodząca w literacki świat poetka zrobiła tak samo duże wrażenie jak jej brat, gdy debiutował. Z czasem Tuwimowie przeprowadzili się z Łodzi do Warszawy – wówczas kariera literacka Juliana nabrała tempa. Za życia stał się on gigantem polskiej kultury. A Irena? Żyjąc między bratem, a wybitnym w swej dziedzinie mężem, coraz bardziej oddalała się od literackiego spełnienia – zamiast pisać, zaczęła tłumaczyć.

Drugiego męża Irena poznała na spotkaniu, które zorganizował jej pierwszy mąż. Marek zapraszał do siebie warszawską śmietankę towarzyską na brydża i pewnego dnia zjawił się tam również Julian Stawiński. O uczuciu do nowo poznanego mężczyzny mówiła po latach jak o opętaniu i przekonaniu, że byli dla siebie stworzeni. Gdy Irena uciekła do Paryża, by odciąć się od obu mężczyzn, była wiosna. Wcześniej zleciła ogrodnikowi zasadzenie specjalnie sprowadzonych z zagranicy kwiatowych cebulek. Marzyła, by wokół tarasu rosło tysiąc czerwonych tulipanów. Nie zaczekała nawet jak zakwitną.

Stawiński pojechał do Francji za Ireną i gdy ta chciała go rzucić, mężczyzna strzelił do siebie. Nie trafił w serce, przestrzelił sobie płuco. Ten desperacki akt przekonał Irenę i po powrocie z Paryża wyprowadziła się z wielkiej willi do pokoiku w mieszkaniu przy ul. Kredytowej. Z Eigerem rozwiodła się w 1935 roku, Stawińskiego poślubiła w Wilnie jeszcze tego samego roku. On robił karierę jako radca prawny i adwokat, a Irena tłumaczyła kolejne pozycje literacie i tak jak swój brat, zajęła się literaturą dziecięcą.

Bo gdyby dosłownie przetłumaczyć tytuł znanej dziecięcej powieści „Winnie the Pooh” okazałoby się, że znany wszystkim „miś o małym rozumku” jest dziewczynką. Imię Kubuś nosił zaś ukochany pies Ireny, a ponieważ miał puszyste futerko, właścicielka często nazywała go również Puchatkiem. Co więcej, w polskim „tłumaczeniu” nie zgadza się także... fabuła. Historia Winnie przesycona była anglosaskim humorem oraz wątkami, które bezpośrednio wynikają z brytyjskiej kultury. Z tego powodu za pierwszym razem Irena odrzuciła propozycję tłumaczenia tej książki. Ostatecznie do pracy nad tekstem przekonała ją rodzina. Irena nie tylko zwroty czy dowcipy, ale również losy Puchatka przełożyła „na nasze”, czym zachwyciła krytyków. Napisała właściwie nową książkę jednocześnie mieszcząc się w kategorii „tłumaczenie”. To dzięki niej do dziś używamy powiedzeń, takich jak „to, co tygrysy lubią najbardziej”, „wszyscy krewni i znajomi Królika” albo „małe co nieco”. Polska wersja powieści A.A. Milne zyskała tak wielką popularność i przychylność czytelników, że w Wielkiej Brytanii nazwano Irenę "The Pooh Lady", a gdy w 1986 roku Stanisław Lem usłyszał, że prof. Adamczyk-Grabowska przechrzciła Kubusia Puchatka na wierną oryginałowi Fredzię Phi-Phi „chciał ją tępym nożem zamordować”. Jego zdaniem przekład Ireny Tuwim był lepszy od oryginału.

Na okres największej sławy po sukcesie „Kubusia Puchatka” przypadają również największe tragedie w życiu Ireny: w 1940 roku w Palmirach zostaje rozstrzelany jej pierwszy mąż, co Irena bardzo przeżywa. Trzy lata później umiera jej matka – zostaje zamordowana podczas pobytu w szpitalu psychiatrycznym w Otwocku. Gestapowcy rozstrzelali chorą kobietę, a jej ciało wyrzucili przez balkon. Julian i Irena dowiadują się o tym dopiero po kilku latach. W tym samym czasie okazuje się również, że Stawiński, mąż Ireny, jest lekomanem i alkoholikiem. Piętno nałogów bardzo mocno odciska się na Irenie – w jego przekonaniu to ona winna jest każdej przykrości, która się jemu przytrafia. Mimo że kilkanaście lat wcześniej Kubuś Puchatek słowami Ireny stwierdził, że "kiedy się kogoś kocha, ten ktoś nigdy nie znika" jej świat wali się do reszty, gdy w 1953 roku umiera Julian Tuwim.

Po latach Irena mówiła o swoim bracie, że ma „musująco szampańską aurę jarzącą się wiecznie jak choinka”. Na śmierć i życie kochała tylko jego. Do końca. Wszystko, co się z nią działo „jakoś oplatało się wokół jego osoby”. I nie były to toksyczne więzi, Julian nigdy nie wykorzystywał swojego sukcesu literackiego przeciwko niej. „Gdy żegnałam się z Julkiem 17 grudnia 1953 r. przed Jego wyjazdem do Zakopanego, ćwierć żartem, a trzy ćwierci serio powiedziałam Mu w przypływie powrotnej fali dawnej, dziecinnej miłości, że to rozstanie skończy się dla mnie tym razem za szafą. Mówiąc to, nie pomyślałam ani przez chwilę o rozstaniu na zawsze. Po prostu tak jak wtedy dom, tak teraz Warszawa, opuszczona przez Julka, wydawała mi się nagle pozbawiona sensu. A myśl, że tak mogłoby zostać już na zawsze – nie do zniesienia”. Dziesięć dni później, Julian zmarł na atak serca.

Na początku Irena nie mogła nawet godnie przeżyć żałoby – została zmuszona przez wydawnictwo do pisania o bracie. W 1956 roku została wydana książka pt. „Łódzkie pory roku”, bardzo wysoko oceniona przez krytyków i porównywana do „Domu nad łąkami” Zofii Nałkowskiej. Zawierała wspomnienia Ireny, jednak musiały być one bogato uzupełnione przez historie o Julianie, ponieważ według szefa działu literackiego tylko ze względu na chęć poznania kulis twórczości autora „Balu w Operze” ludzie będą chcieli to czytać. Kolejne lata życia Ireny to równia pochyła. Jej mąż żyjąc między jedną terapią i odwykiem w zakładzie, a drugą obciążał ją psychicznie. W życiu zawodowym było równie kiepsko – zlecenia na tłumaczenia dla Ireny najczęściej załatwiał Julian. Bez jego wsparcia żyło się coraz marniej. To doprowadziło Irenę na skraj i rozważania o samobójstwie. Sama mawiała, że książka o niej powinna mieć tytuł "Tam, gdzie nie ma uczuć", a w swej niedoli utożsamiała się z postaciami Anny Kareniny i Pani Bovary. Umarła 7 grudnia 1987 roku w samotności – Julian Stawiński odszedł 14 lat wcześniej.

Irena Tuwim spełniła pośrednią, ale kluczową rolę w kształtowaniu polskiej kultury. Historia „Kubusia Puchatka” pokazuje, że bycie tłumaczem wymaga czegoś więcej niż tylko znajomości języka obcego. Trzeba rozumieć kontekst, mieć redaktorskie wyczucie, kulturowe rozeznanie, a co najważniejsze – trzeba umieć pisać. Mimo to, oraz mimo własnej twórczości literackiej na poziomie najlepszych pisarzy tamtych lat, Ireny nie doceniano i ciągle porównywano do kogoś popularniejszego. Jakby celowo stawiano w cieniu. Nie dostrzegano jej nawet mimo że sam Julian wielokrotnie przyznał, że siostra ma od niego większy talent literacki. Zupełnie jakby rynek literacki był dla dwóch Tuwimów za mały, więc pozostawiono tego, który „przyjął się” jako pierwszy. Jakby nie mieściło się ludziom w głowach, że i on, i ona mogą zmieniać oblicze polskiej kultury. Jakby "przetrawienie" twórczości Juliana, skala zmian, jakie zachodziły pod wpływem jego twórczości w polskiej kulturze były tak duże, że gdyby dołączyć do tego jeszcze talent Ireny, byłoby to zjawisko nie do pojęcia. Na pamiątkowej tablicy, która wisi na murach kamienicy w Łodzi, w której mieszkali Tuwimowie, do dziś widnieje tylko imię Juliana.