"Zmarnowane" pokolenie 40-latków. To m.in. dlatego efekt 500 plus był tak krótkotrwały

Pod koniec lat 90. i potem w 2000 – przynajmniej statystycznie – to my mieliśmy sprawić, że wskaźniki dzietności znów wzrosną. Ale tak się nie stało. Demografowie od lat biją na alarm – że liczba ludności spada, że jak tak dalej pójdzie, to nie będzie komu finansować świadczeń z ZUS-u, że cały system emerytur i rent może po prostu runąć.

Rząd nie ma się czym chwalić, bo widać jednoznacznie, że – jak przewidywali niektórzy eksperci – wzrost liczby urodzeń był krótkotrwały, w dodatku nie można mówić, że wynikał on jedynie z Programu 500 plus. I raczej nie ma się co spodziewać, aby w najbliższych latach liczba urodzeń znów zbliżyła się do poziomu osiągniętego w 2017. Niemal pewne jest, że z roku na rok będzie się ona zmniejszać. 

Prof. Irena E. Kotowska, demografka z Instytutu Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej, jest przekonana, że magicznej bariery 400 tys. urodzeń już nie uda się przekroczyć.

Zwraca przy tym uwagę na strukturę urodzeń. – Widać, że częściej rodziły się dzieci drugie i trzecie w rodzinie. Natomiast liczba urodzeń pierwszych nadal spada. Świadczenie 500 plus, podobnie jak i inne rozwiązania, nie zadziałały jako zachęta, aby zostać rodzicem w ogóle. Możliwe, że pomogło to natomiast w podjęciu decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka – wyjaśnia prof. Kotowska. 

Prof. Kotowska tłumaczy, że 500 zł to nie jest rozwiązanie, które znaczący sposób zmienia warunki wychowywania dzieci. Oczywiście, to pomaga finansowo rodzicom, ale istotniejsza jest dostępność i jakość usług, np. opiekuńczo-edukacyjnych czy zdrowotnych.

Mówiąc mniej naukowo – nadzieje demografów zawiodło pokolenie obecnych 40-latków. I trudno się im (nam) dziwić, że decyzje o posiadaniu dzieci nie przychodziły łatwo. To było ostatnie pokolenie wyżu demograficznego, które dorosłość osiągnęło w momencie szalejącego bezrobocia.

A były takie regiony, gdzie pracy nie mogła znaleźć i 1/3 osób w wieku produkcyjnym. To był moment na myślenie o dzieciach?

Dla porównania - w PRL urlop macierzyński wynosił 26 tygodni. Pierwszego skrócenia, do 20 tygodni, dokonał w 2000 r. rząd tworzony przez - znów co za ironia - prospołeczną teoretycznie Akcję Wyborczą "Solidarność". Później, w roku wyborczym 2001, przywrócono wcześniejszy wymiar urlopu, ale AWS-owi to nie pomogło.

Rządy przejęła lewica. Później rząd PiS-LPR-Samoobrony dokonał kosmetycznego wydłużenia macierzyńskiego z 16 do 18 tygodni. I dopiero w 2013 r. teoretycznie liberalna Platforma Obywatelska dokonała prawdziwie realnej zmiany – wprowadzono roczny, płatny urlop dla świeżo upieczonych mam.

– Obecni 40-latkowie są tym pokoleniem, które te najważniejsze decyzje o posiadaniu dzieci podejmowało w bardzo trudnym okresie – przyznaje prof. Irena E. Kotowska.

Jak wskazuje, dzietności zdecydowanie nie sprzyjało to, co działo się najpierw w pierwszej połowie lat 90., gdy całe społeczeństwo przeżyło szok przejścia na gospodarkę rynkową, i potem, po roku 98., gdy bezrobocie osiągało poziomy rekordowe. To właśnie wtedy na rynek pracy wkraczała generacja wyżu demograficznego z lat 70. i początku lat 80., a popyt na pracę drastycznie spadł.

W dodatku rynek pracy podlegał przekształceniom związanych transformacją i zmianami technologicznymi. W warunkach dużej niepewności związanej z pozyskiwaniem dochodów z jednej strony i redukcji wsparcia polityki społecznej dla rodzin, z drugiej zaś wzrostu aspiracji konsumpcyjnych, ograniczenie się do jednego dziecka wydawało się racjonalne – objaśniają eksperci. To dlatego tak wielu obecnych 40-latków ma dziś tylko jedno dziecko.

I obecnemu rządowi, i każdemu następnemu trudno będzie zatrzymać niekorzystny trend demograficzny. Co nie oznacza, że nie powinien się starać. Tym bardziej, że ze statystyk wypływa jeszcze jedna istotna informacja – kobiety decydują się na dzieci w wieku coraz późniejszym. Często wówczas, gdy ze względów zdrowotnych jest to już trudniejsze.

Demografowie zwracają uwagę na jeszcze jedno zjawisko, które sprawia, że i dzietność, i liczba urodzeń spadają. W krajach rozwiniętych wyraźnie wzrasta odsetek populacji, która po prostu rezygnuje z posiadania dzieci.

– Musimy się z tym liczyć, że liczba tych osób będzie rosła. Więc tym bardziej potrzeba jest taka polityka społeczna, aby zachęcić kobiety w wieku rozrodczym - od 15. do 49. roku życia, a głównie te w wieku od 25 do 39 lat - i ich partnerów do posiadania większej liczby dzieci. A ta populacja przecież będzie malała – wyjaśnia prof. Kotowska.

Demograf ubolewa, że i przed laty nie było, i nadal nie ma wypracowanej, spójnej koncepcji polityki społecznej, która dziś jest degradowana właściwie wyłącznie do wypłacania świadczeń pieniężnych.

– Mamy pomieszanie ideologii z rozwiązaniami doraźnymi i przedkładaniem efektów politycznych nad rozwiązywanie problemów demograficznych i społecznych. Zwiększenia wsparcia finansowego rodzin poprzez transfer pieniędzy można było dokonać, korzystając z istniejącego systemu świadczeń rodzinnych (np. znaczna zmiana progów, podniesienie zasiłków pieniężnych, zmiana uprawnień). Ważniejszy jednak był efekt polityczny, koszty obsługi realizacji tego programu się nie liczyły. Iluzją jest także przekonanie, że transfer pieniędzy do rodzin rozwiąże problem niskiej dzietności – tłumaczy prof. Irena Kotowska.