19 kwietnia 2023 roku przypada 80. rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim – największego zrywu zbrojnego Żydów w trakcie II wojny światowej, a zarazem pierwszego miejskiego powstania w okupowanej Europie. Dlaczego to wydarzenie upamiętniają żółte żonkile?
Getto warszawskie powstało 2 października 1940 roku. Była to największa "dzielnica zamknięta" w całej okupowanej Europie. Za wysokimi na kilka metrów murami zamknięto ok. 450 tys. Żydów. Ponad 75 proc. z nich zostało deportowanych do obozu zagłady w Treblince i tam zabitych, co naziści nazwali "likwidacją getta".
19 kwietnia 1943 roku o godz. 10:00 w getcie rozpoczęło się trwające przez trzy tygodnie powstanie. Było to największe żydowskie powstanie podczas II wojny światowej. Do walki z niemieckimi żołnierzami stanęło ok. 1500 bojowników z Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), a także cywile.
Od chwili wybuchu powstania Żydów wspierały polskie oddziały podziemne – Armia Krajowa (AK) i Gwardia Ludowa (GL). Polacy przeprowadzili łącznie ok. kilkunastu akcji przeciwko nazistowskim oddziałom. Powstanie trwało 27 dni, 16 maja 1943 roku zostało stłumione.
W 2023 roku przypada 80. rocznica tych wydarzeń. Na ich pamiątkę od 10 lat organizowana jest Akcja Żonkile polegająca na wręczaniu mieszkańcom stolicy żółtych papierowych żonkili symbolizujących walczących Żydów.
Żółte żonkile nawiązują do dowódcy powstania i współzałożyciela Żydowskiej Organizacji Bojowej Marka Edelmana, który po porażce w getcie warszawskim, walczył również w powstaniu warszawskim w 1944 roku. W wolnej Polsce pracował jako lekarz. Przez całe życie działał na rzecz demokracji.
Po zakończeniu wojny anonimowa osoba co roku 19 kwietnia przysyłała Edelmanowi bukiet kwiatów, najczęściej żonkili – Edelman składał je pod Pomnikiem Bohaterów Getta, by oddać hołd poległym bohaterom. W książce "Zdążyć przed panem Bogiem" autorstwa Hanny Krall czytamy, że z czasem do tej tradycji dołączyli pacjenci Edelmana.
Z każdym rokiem 19 kwietnia na Pomniku Bohaterów Getta pojawiało się coraz więcej kwiatów. Kiedy 2 października 2009 roku Edelman zmarł z powodu niewydolności oddechowej na jego grobie na cmentarzu żydowskim przy ul. Obozowej w Warszawie, zaczęły pojawiać się żółte kwiaty.
– Żółty żonkil jest symbolem zbiorowej pamięci. My wszyscy, którzy chcieliśmy pamiętać, zanosiliśmy na Muranów żonkile – mówiła w rozmowie z Muzeum Żydów Polskich POLIN Paula Sawicka, psycholożka, była nauczycielka akademicka, współautorka książki "I była miłość w getcie", w której Edelman zwierzył się jej z najintymniejszych momentów życia.
19 kwietnia każdego roku na ulicach Warszawy organizowana jest Akcja Żonkile. Tego dnia Warszawiacy otrzymują od wolontariuszy papierowe żółte żonkile, które po rozłożeniu stają się gwiazdą Dawida – symbolem, który w czasach II wojny światowej była znakiem hańby, dziś jest znakiem bohaterstwa i pamięci.
Organizacją Akcji Żonkile zajmuje się Muzeum Żydów Polskich POLIN. Od samego początku towarzyszy jej hasło "Łączy nas pamięć". W ramach akcji wolontariusze rozdają na ulicach papierowe żonkile, a także informują przechodniów o historii powstania. Organizowane są też różne wystawy i warsztaty.
"W roku 2023 chcielibyśmy rozdać 450 tysięcy kwiatów. Liczba ta symbolizuje liczbę Żydówek i Żydów, którzy byli zamknięci w getcie warszawskim w momencie największego przeludnienia getta – wiosną 1941 roku. Tematem przewodnim tegorocznej edycji będą historie cywilów podczas powstania" – czytamy na stronie internetowej Muzeum Żydów Polskich POLIN.
W tym roku w środę 19 kwietnia na ulicach Warszawy pojawi się ok. 3500 wolontariuszek i wolontariuszy rozdających papierowe żonkile. Będzie można ich spotkać na najczęściej uczęszczanych ulicach Warszawy między godz. 8:00 a 10:00. Żółte kwiaty będzie można też pobrać z pięciu dostępnych w Warszawie "żonkilomatów".
Skrzyżowania ulic, na których będą "żonkilomaty":
Papierowe żonkile można też przygotować samemu. Wystarczy pobrać szablon z instrukcją złożenia ze strony internetowej Muzeum Żydów Polskich POLIN. Pomocne może być też poniższe nagranie. Takie żonkile można wetknąć w klapę marynarki. Żywe żonkile można kupić w kwiaciarniach na terenie całej Warszawy.