"Szef gestapo natychmiast rozkazał rozstrzelać 100 Żydów, ustawiając ich pod synagogą". Jak Żydzi walczyli o wolność

Zaczęło się na Smolnej. Wąskiej uliczce zabudowanej drewnianymi, dwuspadowymi domkami. Wylot Smolnej od strony Poleskiej przegrodzony był wysokim trzymetrowym płotem. Poleska biegła wzdłuż wysokiego na kilka metrów nasypu kolejowego i szerokim łukiem otaczała getto od północy. Z nasypu widać już było lasy łączące się z Puszczą Knyszyńską. Wolność, a przynajmniej nadzieję.

Pierwszą fale wywózek getto białostockie przeżyło w lutym 43'. Wywieziono wtedy do obozów zagłady 10 tysięcy ludzi, około 2 tysiące zabito w getcie. Icchak Malmed, gdy Niemcy weszli do jego domu, oblał jednego z nich kwasem solnym. Oślepiony SS-man zaczął strzelać, zabił jednego ze swoich kolegów i kilku zranił. Szef gestapo Friedel natychmiast rozkazał rozstrzelać 100 Żydów ustawiając ich pod synagogą na Nowym Świecie. Malmed uciekł, lecz kiedy ogłoszono, że rozstrzelanych zostanie kolejny 1000, zgłosił się do Niemców. Po torturach został publicznie powieszony na bramie getta.

15 sierpnia Niemcy wezwali wszystkich mieszkańców getta, pod groźbą śmierci, do stawienia się nazajutrz przed budynkiem Judenratu w celu wyjazdu na roboty. W nocy Daniel Moszkowicz wydał odezwę:

Nikt się nie przedostał.

Część złapanych powstańców spędzono na ulicę Nowogródzką i rozstrzelano. Część jeszcze przez kilka dni walczyła na terenie getta. Niektórzy przez zamaskowane przejścia wykorzystywane wcześniej do szmuglowania żywności, wydostali się z getta i dołączyli do partyzantki. Nieliczni przez tygodnie i miesiące ukrywali się na terenie getta. Mordechaj Tenenbaum i Daniel Moszkowicz popełnili samobójstwo.

Do getta weszły jednostki SS. Ocalałą przy życiu ludność, przepędzono ulicą Przytorową na tereny dzisiejszej elektrociepłowni, skąd wywieziono ich do obozów zagłady.

Schulhof – bogatsza dzielnica w centrum z Wielką Synagogą, bogatymi, kupieckimi domami zamieszkana głownie przez ortodoksyjnych Żydów. W mieście istniało ponad 100 żydowskich synagog, bóżnic i domów modlitwy. W dzielnicy Piaski główną synagogą była Synagoga Piaskower. Były żydowskie kina, teatry, gdzie filmy i sztuki grano w jidysz. Działały żydowskie kluby sportowe: Żydowski Klub Sportowy, Makabi , Morgensztern (W lipcu 1924, zjednoczone drużyny Wojskowego Klubu Sportowego i Żydowskiego Klubu Sportowego haniebnie przegrały w gałę z wiedeńskim Hakoah... zero do trzynastu). Działały żydowskie szkoły, szpitale, towarzystwa filantropijne. Miasto rozmawiało po polsku, jidysz, rosyjsku, białorusku i wszelkimi możliwymi gwarami. Nie bez powodu to tutaj Ludwik Zamenhoff wpadł na pomysł stworzenia uniwersalnego języka – esperanto.

Wojna przetaczała się przez Białystok kilka razy. Pierwsza, kilkudniowa, okupacja niemiecka, dziewiętnaście miesięcy okupacji sowieckiej, trzy lata okupacji niemieckiej. Wywózki na wschód, na zachód. Mordy na miejscu. Fronty przetaczające się przez miasto. Obce wojska wchodzące to od wschodu, to od zachodu. Okupanci, którzy niszczyli i rabowali na potęgę. Dwie chore ideologie z których jedna nienawidziła myślących inaczej, a druga wyglądających inaczej.

We wrześniu 1939 po krótkich walkach Białystok zajęli Niemcy. Zamordowali kilkunastu Żydów. Już 22 września wycofali się i do miasta weszli Rosjanie. Przez 19 miesięcy okupanci ze wschodu wywieźli z Białegostoku na Sybir ok. 20 tys. mieszkańców, głownie narodowości polskiej. 27 czerwca 1941 roku do Białegostoku wrócili Niemcy. Już w pierwszych dniach spędzili do Wielkiej Synagogi ok. 700 Żydów i spalili ich żywcem. Na Pietraszach zamordowali kilka tysięcy, a resztę, czyli ok. 60 tysięcy zamknęli w getcie. 27 lipca 1944 do miasta ponownie weszli Rosjanie i znowu ludzi zaczęli znikać.

Ci z około 2000, którzy przeżyli getto, nie zawsze chcieli tu wracać. Niektórzy próbowali. W 1948 gmina żydowska liczyła 520 wyznawców. Niewiele tu pozostawili i niewiele ich tutaj trzymało. Niektórzy wrócili tylko po to, żeby spróbować pozamykać swoje sprawy, spróbować uczcić tych, których już nie było. W sierpniu 1946 na cmentarzu żydowskim przy ulicy Żabiej odsłonięto obelisk upamiętniający 60 tysięcy ofiar. Synagoga Cytronów stała się główną bożnicą.

Na fali gomułkowskiej nagonki, wielu z tych, którzy tu jeszcze byli podjęło decyzję o emigracji. W 1971 roku zniszczono obelisk, ekshumowano szczątki 3500 poległych Żydów i pochowano zbiorowej mogile. Synagogę Cytronów oddano spółdzielni krawieckiej.

Przebudowa miasta spowodowała, że nawet te miejsca, które wiązały się z holokaustem i zostały jakoś upamiętnione, są schowane z tyłu, na zapleczu, jakby wstydliwie zamiecione pod dywan. Pomnik Wielkiej Synagogi wciśnięty jest pomiędzy bloki i parking za biurowcem. Pomnik Bohaterów Powstania stoi na uboczu, na osiedlowym skwerku nazwanym w 2008 roku Placem Mordechaja Tanenbauma. Na terenie starego kirkutu przy Wyszyńskiego jest skwerek z tablicą.

Przy ulicy Nowogródzkiej mieszkałem 40 lat. Mała uliczka, wszystkiego z 10 numerów. Bloki z początku lat 70-tych. Podwórko z piaskownicą i trzepakiem. Zwykła rzeczywistość tamtejszych lat. Sto metrów od domu podstawówka na Ciepłej. Tam, gdzie jeszcze osiedle nie wdarło się w starą zabudowę drewniane domki z sadami, do których chodziło się „na jabłka”. Kwaśne papierówki zrywane prosto z drzewa i rabarbar wyciągany z cudzego ogrodu przez szpary między sztachetami. Małe fabryczki przy Ciepłej, Fabrycznej, gdzie „bobrowało” się w poszukiwaniu skarbów.

Nasza świadomość tego co trzydzieści lat wcześnie działo się w tym miejscu była równa zeru. Chodziliśmy do szkoły, gdzie wspominano o holokauście, wiedzieliśmy, że w Białymstoku było getto. Ulicą Malmeda szło się do centrum i nazwa nie była nam obca, wiedzieliśmy, że to był bojownik z getta. Ale cała ta wiedza i świadomość tego, że to działo się pod naszymi nogami była jakby w dwóch różnych półkulach mózgu, pomiędzy którymi nie ma połączenia.

Te dwa światy były oddzielone, nie tylko w czasie, ale także jakby dotyczyło to miejsc gdzieś daleko, nie tutaj, nie na moim podwórku. Bo jak można pojąć to, że na moim podwórku mordowano ludzi? Że w szpitalu na Fabrycznej truto dzieci? Że na torach, na które kładło się monetę, żeby pociąg rozpłaszczył ją na placek, jeszcze niedawno stały karabiny maszynowe?

Moje pamiętanie o tym jest inne. Wcale nie lepsze, po prostu inne. Bo tak naprawdę, to nie jest moje pamiętanie. Nie jest mi z tym wygodnie. Nie mam z tego satysfakcji, poczucia dumy. Nie jestem związany z gettem ani genetycznie ani kulturowo. Nie jestem Żydem. To nie jest pamięć przenoszona przez pokolenia, to nie są opowieści dziadka zapamiętane z dzieciństwa. Moje pamiętanie o tym bierze się z faktu uświadomienia sobie, że praktycznie całe swoje życie mieszkałem na terenie getta, że babki z piasku stawiałem w miejscu gdzie 25 lat wcześniej leżały stosy pomordowanych, że w chowanego bawiłem się tam gdzie niewiele wcześniej ludzie chowali się walcząc o życie.