"Przeżywam deja vu". Wypędzona z Polski w 1968 roku wyjaśnia, dlaczego znów usłyszała Gomułkę

Zawsze był. Nie tylko antysemityzm, ale ksenofobia, homofobia. Łącznie z wytykaniem ułomnych, garbatych, ludzi z wadą wymowy czy rudych. W Polsce, tradycyjnie, po prostu trudno jest być innym. Ale przez ostatnie dwadzieścia kilka lat, od "Solidarności" do niedawna, nie było w dobrym tonie wyrażać takie uczucia i ludzie to rozumieli. Na zachodnią modłę Polacy uczyli się wyrażać szacunek i akceptować inność. Może tam, gdzieś, na jakiejś stodole, czy na przydrożnym słupie ktoś nabazgrał antysemicki napis, ale stanowczo nie w mediach, nie w marszach, nie z przyzwoleniem. To były wybryki, a nie przywołany wróg. Teraz jest inaczej.

Nie samo przemówienie, ale atmosfera jest podobna. I metodologia też. Przeżywam deja vu. Czytałam w "Gazecie Wyborczej” zgrabny tekst, że Polacy musieli się zastanawiać, jaki prezent sprawić Żydom na tę 50-rocznicę "marca" i zrobili perfekcyjną rekonstrukcję wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat.

Nie. Wiem czego się spodziewać. Magda Umer dzwoni do mnie kilkakrotnie o północy swego czasu i mówi o szczegółach spektaklu. Mam roboczą kopię scenariusza. Może to, co wywołuje strach, to że będą maszerować przed teatrem, że ktoś rozwinie wrogie transparenty i będzie wykrzykiwał obraźliwe hasła. Ale w samym teatrze będzie spokojnie i przyjaźnie. Osoby, które przygotowały spektakl, rozumieją, że ja zadałam sobie ból, aby w "Zapiskach" wydobyć z siebie najgłębsze przeżycia i najbardziej intymne wspomnienia. Wyrwać tę książkę ze swojej duszy. Pisząc ją po polsku i wydając w Polsce adresowałam ją do Polaków. Gdy ją wydawałam, moim marzeniem było, wtedy jeszcze mogłam o tym marzyć, że stanie się lekturą szkolną.

Jak to dlaczego? To była moja sprawa. Nas wszystkich. Ja nie myślałam wtedy o sobie, że byłam inna. Strajkowałam, bo trzeba było to robić, działać. Przecież chodziło o naszą, polską sprawę. Ja wtedy nie rozumiałam, że "marzec" nas rozdziela. A to, co się wydarzyło potem, szybko pokazało jak bardzo.

Wtedy do mnie jeszcze nie dotarło, że to jest przejaw antysemityzmu. Sygnał - antysemici proszę uderzać! Nie rozumiałam nawet dokładnie, co to jest syjonista. Bardzo było mi żal, że moja ojczyzna zrywa kontakty z Izraelem, dlatego, że Rosja (Związek Radziecki – przyp. red.) popierała Arabów. Jeszcze wtedy nie czułam się osaczona, to uczucie pojawiło się później. Pierwszy raz do mnie to trafiło podczas strajku. Na politechnice podszedł do mnie jeden ze strajkujących kolegów i powiedział: "Ty, Sabinka, lepiej wracaj do domu".

Czasem na Facebooku dostaję pytania, czy mnie martwi sytuacja w Polsce. Odpowiadam, że martwić to was powinna. Ja wsiadam w samolot i po kilkunastu godzinach jestem w moim normalnym domu. Tu mnie nikt nie pyta kim jestem.

Ja mogę określić zakres swoich strat, a Polacy swój. Trudno mi ocenić całościowo, bo słucham pewnej grupy osób, ale nie ludzi na ulicach. Kilka dni temu Olga Tokarczuk po przeczytaniu mojej książki napisała do mnie, że to straszna strata, że was nie ma. Dodała myśl, że: z waszym wyjazdem myśmy straciliśmy szansę na lepszą Polskę. To bardzo głębokie stwierdzenie. Bo fakt, Polska potrafiła coś takiego zrobić, wypędzić. Polacy nie ujęli się za nami. Nikt się za nami nie ujął. Kolejna strata dla Polski, wkład, który włożyliśmy w nasze nowe, przybrane ojczyzny. Tego w Polsce nie ma. Cytując profesora Dariusza Stolę, wśród wygnańców "marca" procent osób z wyższym wykształceniem lub studentów był osiem razy wyższy niż reszty społeczeństwa. To więc chyba była strata? Tylko Polska może ocenić, jak duża. Myślę, że ta ocena nie jest jednolita, bo jako naród jesteście ogromnie podzieleni.

Dwa lata temu. Zawieźliśmy z mężem trójkę naszych synów. Chcieliśmy im pokazać skąd pochodzimy. Byłam na swojej ulicy, stanęłam przed kamienicą. Jakaś kobieta w oknie (moja mama też przesiadywała) zaczęła wołać, czy chcę wejść do środka. Otworzyła mi domofonem. Poszłam do mieszkania, w którym spędziłam dzieciństwo. Tam jest teraz gabinet. Jego właścicielka wpuściła mnie. Czułam się nieswojo. Nic tam już ze mnie nie było. Przed laty z rodzicami też mieliśmy gościa. W czasie Wyścigu Pokoju przyszedł do nas niemiecki kolarz. Tłumaczył, że mieszkał przed nami i przyszedł sprawdzić, czy dobrze się zajmujemy mieszkaniem.

Ta klasa to kontekst mojego wyrastania, mojej młodości. Wszystkie moje bliskie relacje, jedyne przyjaźnie, intymności, znajomi, którzy znali moich rodziców, to ta klasa. Ja strasznie zazdrościłam mojemu pierwszemu mężowi, Amerykaninowi, gdy jeździliśmy do jego rodziców. On pokazywał mi wówczas swoje przedszkole, szkołę, czy wreszcie uczestniczył w zlotach klasowych. Ja tego nie miałam. Byłam jak duże drzewo, które się przyjęło w nowym miejscu, ale bez przeszłości. Wydzierała z niej ogromna czarna plama. Jedyne osoby, które mogły to wypełnić, to byli koledzy i koleżanki z mojej dawnej klasy. Po marcu 68 z 36 osób tylko jedna została w Polsce. Udało się mi odnaleźć 28 osób. Sporo jest w Izraelu, Stanach, są też w Danii, Szwecji, a nawet Australii.

Pierwszy i jedyny nasz klasowy zjazd odbył się we Wrocławiu. Napisałam do urzędu miasta z informacją, że organizujmy takie spotkanie. Spytali, co chciałabym w ramach tych uroczystości. Ja odpowiedziałam, że klucze do miasta. Ten pomysł narodził się wcześniej, gdy ciocia z Krakowa spytała, czego ja oczekuję od władz miasta. Spełnili moją prośbę, a dla cioci to było ogromnie ważne, wręcz symboliczne wydarzenie. My, marcowi, mamy bardzo duże poczucie więzi. Co trzy lata się spotykamy. Są śpiewy. "Płonie ognisko w lesie", czy inne piosenki harcerskie. Tak, rozmawiamy ze sobą po polsku. My jesteśmy zaadaptowani w różnych krajach, ale należymy do siebie, bo łączą nas wspólne przeżycia.

Bo byłam obrażona na Polskę. W Stanach długo nie miałam okazji rozmawiać po polsku, a potem nie czułam się w tym języku swobodnie. Ja wyjechałam z Wrocławia, gdy miałam 20 lat, moja polszczyzna to był język młodej dziewczyny, nieadekwatny do moich potrzeb. U mnie w domu były książki w różnych językach, dopiero powoli pojawiać zaczęły się moje ukochane poezje z polskiej młodości. Sytuacja zmieniła się, gdy przeprowadziłam się z mężem do Szwecji. W domu czy na ulicy rozmawialiśmy po angielsku, ale kolacja była po polsku, co wieczór spotykaliśmy się z gronem "marcowców”. Na spotkaniach z koleżankami przypominałyśmy sobie słowa. Ja się śmieje, że język polski jest moim pierwszym językiem. I ostatnim, którego się nauczyłam.

Miałam już 20 spotkań w Polsce. Zawsze było wiele osób na widowni. Dwa dni temu napisała do mnie na Facebooku pani, która na moje spotkanie autorskie planuje przylot z Londynu. Tłumaczyła, że zrozumiała teraz, po wysłuchaniu na Youtube mojego przemówienia we wrocławskim ratuszu, (zakładam, że pani w wieku 50 lat), iż praktycznie nic nie wiedziała o "marcu". Może też na moje spotkania przychodzą ci o żydowskich korzeniach, ja się nigdy nie pytam.

Zawsze, gdy pada pytanie o moich rodziców, to mam kluchę w gardle. Bywają też zaskakujące spotkania. W Toronto jakaś bardzo ukulturowiona pani zaczęła recytować patriotyczny poemat, strasznie długi. Poczuła się pokrzywdzona tym, co ja mówię. A raz pewien pan miał pretensje: "wyjechaliście i nie ma kto zajmować się waszymi cmentarzami". Czasem w takich wypadkach nie mam okazji odpowiedzieć, bo zaraz z sali padają głosy. Właśnie ten pan oberwał za swój komentarz.

Napisałam książkę w języku, którego nie znają moje córki. Uważałam, że ważniejszy jest hiszpański, francuski, czy chiński. Teraz trochę żałuję, że nie uczyłam ich polskiego. Nie z powodu sentymentu do Polski, tylko ten język jest pomostem dla wszystkich "marcowców”. Gdy my się spotykamy, rozmawiamy po polsku. Natomiast nasze dzieci mówią w różnych językach i czasami nie mają wspólnego. Już przetłumaczyłam "Zapiski”. Zależało mi na tym, aby samemu przetłumaczyć. Po mojej wizycie w Polsce zacznę szukać wydawcy. To będzie zamknięcie mojego emigracyjnego życia. Ostatni akt. Ciekawa jestem reakcji dzieci. Oni wiedzą to wszystko, co przeżyłam, ale nie rozumieją. To było i z nami. Rodzice o Holocauście nie mówili, a tego, o czym mówili, my nie rozumieliśmy. Do pewnych rzeczy trzeba dojrzeć, mieć perspektywę. Tak samo jest z naszą emigracją. Wygnali nas z Polski, żyjemy tutaj, wszystko jest dobrze. Żyjemy w normalnym świecie. To wszystko wydaje się takie proste.

Pisaliśmy do siebie, ale w końcu ja zakończyłam. On chciał, abym przyjechała do Bułgarii, tam moglibyśmy się pobrać. Ja nie wyobrażałam sobie jak mogłabym zostawić rodziców, było im trudno, potrzebowali mnie, mojej kompetencji językowej, mojej energii. Moje życie odbiegało od jego. Ja mu pisałam, że muszę kupić samochód, jeden dla siebie, drugi dla rodziców. Chyba myślał, że oszalałam. Musiałam się odciąć. Niestety, taka jest cena emigracji. Zostawić wszystko.