Boisz się migrantów? Rzeczpospolita Wielu Narodów – setki lat temu przeszliśmy udany eksperyment z wielokulturowością

Dawna Rzeczpospolita była rozległym krajem, swoistym tyglem narodów, grup etnicznych, wyznań, języków i kultur. Mieliśmy nad Wisłą naszą, swojską "Amerykę", różniliśmy się pięknie – rzecz jasna jest to zbytnie uproszczenie, ale naprawdę dzieje różnorodności są sporą częścią naszej historii. Nie poszły w zapomnienie, kulturowa odmienność jest widoczna także dziś.

Historia naszego bliskiego aliansu z Litwą sięga 1385 roku – na mocy zawartej wówczas ugody w Krewie połączyliśmy się z Litwinami unią personalną. Mieliśmy mieć rychło – Polska (królestwo) i Litwa (księstwo) – jednego, tego samego władcę. Na tron królewski nad Wisłą wstąpił niebawem Litwin – Władysław Jagiełło, rozpoczynając rządy dynastii Jagiellonów.

Ogromne państwo polsko-litewskie, rozpościerające się na powierzchni 800 tys. kilometrów kwadratowych, wygrywało każdą wojnę, a miało z kim wojować. Miało też kim! Rzeczpospolitą zamieszkiwało 8 milionów ludzi – to było na ówczesne standardy naprawdę sporo – populacja całej Europy liczyła w roku 1600 roku ok. 90 milionów ludzi.

Ówczesny Polak, żył pod jednym niebem nie tylko z Litwinem, ale i Rusinem, Żydem, Tatarem, Romem czy Ormianinem. Przybyszem z Niderlandów (Olędrem) czy z rozczłonkowanej wówczas niewiarygodnie Rzeszy niemieckiej, a nawet z dalekiej, jak wówczas sądzono, północy (np. Szkotem). Włochów było u nas także pod dostatkiem, często pełnili ważne funkcje na dworach panujących. Mało tego, cudzoziemcy tworzyli świty królewskie albo sami zasiadali na tronach. To była oczywista normalność.

Wyznawano różne odmiany chrześcijaństwa – byli, obok katolików, kalwini, luteranie, unici, bracia-arianie, mennonici. Nie mówiąc już o judaizmie, kultywowanym na naszej ziemi od stuleci. Byli też muzułmańscy Tatarzy. Oczywiście, dochodziło też do tumultów na tle religijnym, zdarzały się samosądy i egzekucje z mocy prawa. Ale tolerancja na tle religijnym była wpisana w ówczesne podstawy ustrojowe państwa. Tamta Rzeczpospolita nie zatraciła jednak swojej chrześcijańskiej tożsamości. Ba, uważano ją nawet powszechnie za "przedmurze chrześcijaństwa".

Gospodarzami we własnym kraju byli Polacy, Litwini i Rusini. Ale za sąsiadów mieli cudzoziemców, których można nazwać "Polakami wmieszkanymi". To obcokrajowcy, którzy – co w tym kontekście bardzo istotne – zamieszkiwali ziemie Rzeczypospolitej od pokoleń. Przez lata nabyli "charakter" typowo nadwiślański. Wielu przybyłych nad Wisłę "obcych" właśnie tam dostąpiło szlachectwa. Przybysze się asymilowali, wielu z nich czuło się, a nawet uważało za Polaków. Wielu przywędrowało do Królestwa już w średniowieczu, jak chociażby niemieccy osadnicy, żydowscy kupcy, społeczności romskie czy tatarskie. Tu, korzystając ze swobód, zapuścili korzenie. Tak już zostało.

– Żydzi byli przydatni z uwagi na swe obeznanie z handlem i operacjami finansowymi, podobnie Karaimi i Ormianie. W przypadku Tatarów, częściowo też Karaimów, decydowały względy militarne, w przypadku Niemców ich kompetencje gospodarcze. Podobnie było w epoce wczesnonowożytnej: mennonici mieli niekwestionowane kompetencje w zakresie melioracji, Włosi – w zakresie gospodarki, dyplomacji i oczywiście kultury artystycznej, Szkoci dysponowali kompetencjami militarnymi i dodatkowo wypełniali lukę w zakresie handlu wewnętrznego. I choć nieraz dochodziło do konfliktów między przybyszami a miejscowymi (...) to nie prowadziły one do ustawowego ograniczenia imigracji – tłumaczy prof. Michał Kopczyński, autor wstępu do publikacji "Pod wspólnym niebem".

Bo odrębność w dawnej Rzeczpospolitej była czymś naturalnym, a eksperyment sprzed kilkuset lat okazał się, w tamtej rzeczywistości historycznej, oczywistym sukcesem. To on – wyjaśnia badacz – "wzbogacił polską historię, dodając do niej – jednocześnie w XX wieku – epoce państw narodowych – specyficzną, uważaną już za nienowoczesną, koncepcję obywatelstwa opartego na tradycji historycznej, a nie tylko wspólnocie etnicznej". Dzisiejsza Polska choć w części wykształciła się w idei wielce skomplikowanej, bo wielokulturowej.