Ukraina to kraj bez kultury? Lepszego czasu na prostowanie putinowskich bzdur nie będzie

Jest po prostu wart obejrzenia. Nie tylko dlatego, że daje okazje podejrzenia z bliska ciekawego artysty, ale również z powodu ciepłej, spokojnej aury. Klimatu, który od razu rozszyfruje każdy, kto miał okazję być na ukraińskiej prowincji.

Nie tylko dlatego, że oznaczało to wkroczenie na teren Ukrainy, rozpoczęcie regularnej wojny, całkowitą destabilizację i śmierć ludzi. W słowach Putina pobrzmiewa widmo przeszłości – od wieków rosyjscy przywódcy próbują zdusić ukraińską tożsamość narodową i wmówić wszystkim, że Ukrainy nie ma. Nie dziwi zatem, że oświadczenie prezydenta Federacji Rosji rozumiane jest przez wielu jako kolejne podejście do misji "unicestwić każdy przejaw kultury ukraińskiej i jakiegokolwiek narodowego indywidualizmu".

Seria protestów w 2004 roku była nie tylko sprzeciwem politycznym i niezgodą na fałszowanie wyborów, ale i momentem odrzucenia wstydu, eskalacją emocji od lat upychanych pod dywan. Niektórzy uważają, że właśnie po wydarzeniach na Majdanie ukraiński stał się bardziej słyszalny na ulicach. Że wtedy ludzie zrozumieli, że skoro mają swój język, to nie powinni dawać sobie wmówić, że jest "wieśniacki".

Mijają lata, a propaganda rosyjska nie ustaje w próbach zdyskredytowania Ukrainy i odebrania jej podmiotowości. Ukraińcy są już jednak silniejsi, a ich poczucie narodowej tożsamości jest od kilkunastu lat podsycane. Naród przyzwyczaił się do wolności i niezależności i nie odda ich tak łatwo.

Między innymi dlatego odpowiedzią na sugestie, że Rosja jest tą rozwiniętą i kulturową potęgą, a Ukraina głupszym młodszym braciszkiem i do tego "stworzonym przez Lenina", jest wyprostowany środkowy palec, mem i prychnięcie z pobłażaniem. To nie są ci Ukraińcy sprzed lat. Już nie spuszczą wzroku, wiedzą swoje.

Oczywiście zdjęcie należy traktować z przymrużeniem oka, jako skrót myślowy, wszak historia Rusi Kijowskiej jest szalenie zawiła. Jednak gdy przeniesiemy się bliżej czasów nam współczesnych, wcale nie jest łatwiej. Również dlatego, że chociaż kultura dla narodu jest, a raczej powinna być najważniejsza, to mamy tendencję do spychania jej na dalszy plan. I nie inaczej dzieje się w Ukrainie. Mówiąc kolokwialnie: wciąż było coś ważniejszego, z czym musiał uporać się kraj, który ledwo co odzyskał niepodległość.

"Realia dopiero co odzyskanej państwowości i niepodległości w istocie okazały się niezbyt radosne i optymistyczne. Po okresie euforii, już w połowie lat dziewięćdziesiątych, nastał czas kryzysu świadomości znacznej części ukraińskiego społeczeństwa, który w następnych latach znacząco się pogłębiał. Brak jednoznacznej państwowej polityki kulturalnej w połączeniu z kryzysem ekonomicznym doprowadził teatr do funkcjonowania na skraju bankructwa, odsuwając jednocześnie na drugi plan kwestię ideowości, opozycyjności wobec oficjalnej władzy oraz intensywności dialogu ze społeczeństwem" – pisze Maja Harbuziuk w tekście "Współczesny teatr ukraiński: między dyskursem posttotalitarnym a postkolonialnym".

Ta diagnoza nie dotyczy jedynie teatru. Skupienie na tematach "ważniejszych" tak mocno odsunęło na dalszy sztukę, że długo mogliśmy myśleć, że za wschodnią granicą nie kręci się filmów, nie pisze się książek. Nie pomógł fakt masowej produkcji tekstów kultury w Europie i USA.

Jeszcze kilka lat temu, gdy dyskutowano nad dołączeniem naszego wschodniego sąsiada do Unii Europejskiej, faktycznie dominowały głosy, że "bliżej im do Rosji niż Europy". Później jednak nasze wyobrażenia uległy modyfikacji – głównie za sprawą migracji. Ukraińcy coraz częściej zaczęli przyjeżdżać do Polski. W poszukiwaniu pracy, innego życia. Okazało się, że szybko uczą się języka, wykazują się w pracy i są bardzo chętni do wymiany kodów kulturowych.

Bo faktycznie – w świadomości społeczeństw zachodnich Ukraina długo funkcjonowała jako "kraj wschodni" – z powodu przynależności religijnej, alfabetu, ale również doświadczeń komunizmu. Warto jednak dodać, że elity ukraińskie niejednokrotnie próbowały forsować bliższe związki z kulturą zachodnią i akcentować oderwanie od Rosji – a tej na rękę było mylne szufladkowanie Ukrainy.

Historyk Mychajł Hruszewski uważał, że powrót jego kraju "na łono Europy" to właściwie "przywrócenie naturalnego stanu rzeczy", a także "naprawa historycznych błędów i niesprawiedliwości". Podkreślał, że ukraińska tożsamość narodowa "od chwili swych narodzin w pierwszej połowie XIX wieku zmuszona była akcentować odrębność wobec Rosji".

I dlatego tak widoczna jest w sztuce, ale i całej ukraińskiej myśli humanistyczno-filozoficznej skłonność do odrzucania tego, co "wschodnie" i nieustanne zwracanie wzroku na zachód, co oczywiście nie oznacza ślepego podążania jednym nurtem, a jest raczej szukaniem złotego środka, najlepszego przepisu na połączenie różnych wpływów i tradycji.

Kolejnym przykładem takiej syntezy może być zespół grający głównie muzykę etniczną – DachaBracha. Jego członkowie nie tylko czerpią z ukraińskiego folkloru, ale swoją tożsamość podkreślają również ubiorem. Jednocześnie ich muzyce daleko jest do cerkiewnej ciężkości i chętnie łączą elementy grup etnicznych z całego świata.

I właściwie cała historia ukraińskiej kinematografii to wielkie nazwiska: Dziga Wiertow (mistrz montażu), Siergiej Paradżanow, Jurij Iljenko, Leonid Osyka, Bohdan Stupka, Kira Muratowa. I wielkie tytuły: "Cienie zapomnianych przodków", "Studnia dla spragnionych", "Wierność". Problemem była polityka i radzieckie zapędy. To ten koktajl zabił tak zwane "ukraińskie kino artystyczne".

Reżysera Siergieja Paradżanowa usunięto z branży filmowej i życia społecznego. Autorski film Kiry Muratowej "Długie pożegnania" i "Noc Kupały" Jurija Iljenki schowano do szuflady. A potem było tylko gorzej. W latach 70. i 80. walka z kulturą ukraińską osiągnęła punkt szczytowy. Niszczono i zamykano instytucje kulturalne, aresztowano artystów, tych, których nie aresztowano, poddawano totalnej rusyfikacji.

Nurt kina poetyckiego uznano za archaiczny i oderwany od rzeczywistości. Do 1991 roku twórcy musieli dostosować się do radzieckich oczekiwań, co na szczęście nie oznacza, że w tym czasie nie powstało nic godnego uwagi. Po 1991 roku w pierwszej kolejności zabrano się za tematy historyczne, wszak sprawdzona to metoda budowania tożsamości narodowej. Sporo było do nadrobienia.

Nazwisko ukraińskiego reżysera i pisarza powtarzał cały świat w sąsiedztwie takich słów jak "więzień polityczny" od 2014 do 2019 roku. W 2022 warto je powtórzyć w kontekście "Nosorożca" – najnowszego, bo sprzed roku, filmu twórcy.

Kultura Ukrainy pulsuje. Nie usypia. I podejrzewam, że kolejne rosyjskie ataki będą ją tylko umacniać, prowokować. Bo tego po prostu już się nie da zatrzymać. Nie da się milionom ludzi wmówić, że mają być inni, niż czują, że są. I nawet Putin musi to w końcu zrozumieć.