"Nie przypinam zdjęć zwłok na ścianie". Znany polski profiler obala mity z filmów i seriali
Posępni outsiderzy w idealnie skrojonych garniturach, którzy rzucą okiem na miejsce zbrodni, dotkną zwłok i powąchają nóż i już wiedzą, kto zabił. Obraz profilera policyjnego w popkulturze jest mocno wypaczony. Jak wygląda ich praca - i to w Polsce? O tym rozmawiam z najsłynniejszym polskim profilerem Janem Gołębiowskim.
CBS Reality w poniedziałek 3 czerwca, pokaże swoją pierwszą polską produkcję, która nieco odczaruje wizerunek policyjnego "medium". "Zawód: profiler" to seria 10 odcinków poświęconych zabójstwom i niejednoznacznym śmierciom w Polsce. – Wszystkie sprawy są prawdziwe. Pracowałem przy nich, więc opowiem o nich z własnych doświadczenia – mówi w rozmowie z naTemat prowadzący Jan Gołębiowski.
Profiler... to nie zawód
Wbrew tytułowi serialu w Polsce nie ma zawodu profilera. Przynajmniej w oficjalnej klasyfikacji zawodów i specjalności. – Są za to obowiązki profilera, który analizuje przestępstwo i pomaga policjantom znaleźć sprawcę. W policji pracowałem jako psycholog, a obecnie jestem psychologiem biegłym sądowym – tłumaczy Gołębiowski.
Profilerzy w popkulturze przedstawiani są jako łowcy, którzy działają w pojedynkę i sami łapią przestępcę, często przypłacając to zdrowiem psychicznym. Jan Gołębiowski przyznaje, że lubi pracę w grupie. Bez analiz i raportów innych specjalistów trudno byłoby stworzyć pełny profil.Profiler nie jest samotnym wilkiem
Profiler jest psychologiem, więc skupia się na cechach psychicznych i osobowościowych. Lekarz sądowy np. podaje, że sprawca zadał cios lewą ręką i opisuje przyczynę zgonu, a kryminalistyk zbiera odciski palców oraz analizuje odcisk buta, by wyliczyć szacunkową wagę. Policjanci z kolei szukają powiązań między ofiarą a przestępcą. Potem wszystkie dane są przetwarzane w profil poszukiwanej osoby.
"Mindhunter" to jedna z najlepszych produkcji odwzorowująca pracę profilera•Kadr z serialu
Zadaniem profilera jest stworzenie profilu nieznanego sprawcy. Ogólnie mówiąc - chodzi o sporządzenie charakterystyki przestępcy tak, żeby pomogła śledczym wytypować go spośród "tłumu".Profiler zajmuje się, a jakże, profilowaniem
W pracy opiera się to na twardych danych, dedukcji, a czasem intuicji wynikającej z doświadczenia. W profilu znajdziemy takie informacje jak m. in. gdzie taka osoba pracuje, mieszka, jak się zachowuje, czy może występować w bazach policyjnych. Przykładowy profil w skrócie prezentuje się tak: sprawcą jest mężczyzna w wieku 30-40 lat, który znał ofiarę z widzenia i był karany za czyny nieobyczajne.
Profil pomaga też sporządzić strategię przesłuchania podejrzanego. Dzięki niemu policjant lub sam profiler będzie wiedzieć jak skonstruować pytania i jak podpytywać taką osobę, by wyjawiła pożądane informacje.
W Polsce pracuje ok. 30 psychologów policyjnych w komendach wojewódzkich. To oni najczęściej profilują przestępców. Oprócz nich zajmują się tym również biegli sądowi oraz policjanci pionu kryminalnego.
Jan Gołębiowski o swojej pracy na konkretnych przykładach opowiada w serii "Zawód: profiler"•Fot. Materiały prasowe CBS Reality
Nie istnieje zawód profilera, więc nie ma też dedykowanej szkoły "profilerskiej" (nie mylić z profilowanym). Z drugiej strony, nie ma jednej ścieżki kariery, więc można próbować na różne sposoby.Wykształcenie psychologiczne to podstawa, ale nie konieczność
– W naszych warunkach profilowaniem zajmują się głównie psychologowie. Należałoby zatem ukończyć studia psychologiczne, ale kilku polskich profilerów ukończyło wydział prawa na kierunku kryminologia – przyznaje mój rozmówca. Następnie trzeba wstąpić do policji, a potem starać się o posadę psychologa policyjnego. Można też być zewnętrznym konsultantem.
– W moim przypadku była to wypadkowa szczęścia i uporu. Miałem już podstawową wiedzę psychologiczną i chciałem zacząć to praktykować. Aktywnie zgłaszałem się do różnych komórek policyjnych – wspomina Gołębiowski.
– Kolega ze studiów, który okazał się policjantem, zgłosił się do mnie ze sprawą seryjnego rozbójnika, który napadał na stacje benzynowe. Wiedział, że nie mam doświadczenia praktycznego, ale chciał to skonsultować właśnie z psychologiem. Potem, kiedy przeszedł z pionu kryminalnego do komórki psychologicznej pamiętał o tym i znów mnie poprosił o pomoc. Po kilku konsultacjach z zewnątrz zaproponowano mi etat psychologa policyjnego – dodaje.
Można też iść "drogą akademicką". Zrobić badanie naukowę, napisać pracę lub artykuł i jeździć z nimi na konferencje związane z kryminalistyką. Możliwe, że obecny na sali policjant czy prokurator poprosi nas potem o konsultacje przy nierozwiązanej sprawie.
Paradygmatem profilowania jest to, że każdy w swoim działaniu przejawia swoje cechy psychologiczne. To tak zwana "hipoteza projekcyjna". A jedną z nich jest test Rorschacha.Test Rorschacha jest faktycznie stosowany
Metoda została skonstruowana w 1921 roku, ale jest nadal przydatna i wykorzystywana - nie tylko w kryminałach. Policjanci i profilerzy również pokazują kartki z plamami atramentu przesłuchiwanym osobom, by poznać cechy osobowości lub zaburzenia psychiczne.
Fot. Pixabay
Profilowanie jest wykorzystywane przez policję i prokuraturę przy różnych rodzajach przestępstw. – Połowa moich zleceń dotyczy zabójstwa lub jego usiłowania – przyznaje Gołębiowski.Profiler nie ściga tylko "bestii"
Profile tworzone są nie tylko mordercom, ale też "zwyczajnym" kryminalistom. Oprócz zabójstw, dotyczą one m. in. nakłaniania do samobójstwa, rozbojów (np. napady na kioski), innej czynności seksualnej (np. molestowanie), stalking, propagowanie pedofilii, stosowanie gróźb (np. wysadzenia budynku), porwania, czy oszustwa internetowe.
W naszym kraju nie ma aż tylu seryjnych morderców, co w Stanach Zjednoczonych. Co nie znaczy, że nie ma ich wcale. – W serialu pokazujemy przypadek z Warszawy - miał miejsce dość niedawno, bo cztery lata temu – wyjaśnia.W Polsce jest coraz więcej seryjnych gwałcicieli
– W Polsce coraz częściej niż z seryjnymi mordercami, mamy do czynienia z seryjnymi gwałcicielami – dodaje. Mój rozmówca pracuje m. in. nad sprawą związaną z bułgarskimi prostytutkami - doszło do 3 gwałtów i jednego zabójstwa. Najprawdopodobniej wszystkich dokonał ten sam człowiek.
Zdjęcia zwłok to nieodłączny element scenografii•Kadr z filmu "Złodziej życia"
Profiler rzadko przyjeżdża na tak zwane "gorące" miejsce zbrodni. W filmach i serialach scena z oględzinami jeszcze ciepłego denata jest wręcz obowiązkowa.Profiler rzadko ogląda świeże zwłoki
– W swojej kilkunastoletniej karierze byłem tylko dwa razy w miejscu, gdzie jeszcze leżały zwłoki. Częściej pojawiam się po 24 lub 48 godzinach. Mamy też "Archiwum X". Obecnie moja najstarsza sprawa ma 30 lat, oględziny miejsca zdarzenia mają wtedy zupełnie innych charakter – przyznaje rozmówca. Niezwykle pomocne w jego sprawach są też... mapy Google.
Mieszkanie lub gabinet filmowego profilera zwykle jest "udekorowane" drastycznymi zdjęciami zwłok. W serialu CBS Reality również będzie taka scenografia. To jednak pewne ustępstwo, by uatrakcyjnić program.Nie wiesza się zdjęć zwłok na ścianie, ale mapy czasem tak
– W swojej pracy oczywiście nie wieszam takich zdjęć – przyznaje Gołębiowski. – Jeśli ktoś ma do czynienia z takimi widokami na co dzień, w aktach, to nie ma sensu jeszcze tym epatować na ścianie – dodaje.
Papierowe mapy jeszcze do niedawna były rzeczywiście rozwieszane przez profilerów, ale ustępują elektronicznym mapom Google oraz opcja Street View, które pozwala zdalnie podejrzeć okolicę popełnienie przestępstwa - czy miejsce jest trudno dostępne, gdzie są szlaki komunikacyjne.
Kadr z filmu "Czerwony smok"
Praca profilera jest w popkulturze ukazywana dwojako: albo sensacyjnie, albo paranormalnie. Tak naprawdę praktyka zbytnio nie różni się od typowej pracy policyjnej (która też jest podkoloryzowana na ekranie). Jest więc dużo siedzenia z nosem w papierach, ale i wyjście w teren.Najtrudniejsze są rozmowy z rodziną ofiary
Etapy profilowania:
- analiza akt i materiałów poglądowych
- oględziny miejsca zdarzenia
- uczestnictwo w czynnościach policyjnych (przesłuchania, wizja lokalna, okazanie)
- wywiady ze świadkami i rodziną ofiary
- konfrontacja z obecnym stanem wiedzy i kazuistyką
Co jest w tym wszystkim najgorsze? – Do zdjęć zwłok można przywyknąć i nie jest to tak obciążające emocjonalnie jak kontakt z rodziną ofiary. Tylko raz w życiu dałem swój prywatny numer telefonu. Przekazałem go babci zabitej ofiary, która nie mogła sobie poradzić ze stratą – przyznaje.
Profil musi być przede wszystkim pomocny śledczym. – Dla mnie sukcesem jest moment, w którym śledczy lub prokurator mówi, że mój profil się do czegoś przydał. Największy sukces jest wtedy, kiedy przychodzi do mnie drugi raz i zamawia kolejny profil do nowej sprawy. Każdy profil składa się z kilku wersji, które tworzą swoistą mapę do czynności śledczych. Systematyzuje dane. Policjanci nieraz mówili mi, że spojrzenie z zewnątrz, okiem psychologa, rzuciło im nowe światło na sprawę.Profil jest zawsze przydatny, ale nie zawsze pokrywa się idealnie ze sprawcą
Każda sprawa jest inna, a większość profili jest trafna w pewnym stopniu. – Nie miałem jeszcze przypadku, w którym nie trafiłbym w ogóle lub trafił w 100 proc. Czasem dwie wersje z profilu złożone w jedną całość pokrywają się w pełni z przestępcą – tłumaczy Jan Gołębiowski. Jest też wiele niewykrytych spraw, trudno więc ocenić, czy miało się ostatecznie rację.