PiS zapowiada częściowe zniesienie immunitetów. Jakie są rodzaje immunitetów i co dają?

PiS chce zmian w konstytucji ws. częściowego zniesienia immunitetów. Kukiz jest za

W zeszłym tygodniu sekretarz generalny Prawa i Sprawiedliwości Krzysztof Sobolewski przekazał, że jego partia przygotowała projekt zakładający zniesienie immunitetów formalnych dla posłów, senatorów i sędziów. Realizacja takich założeń wiązałaby się jednak także z koniecznością wprowadzenia zmian w Konstytucji RP.

Teraz złożenie projektu zmian w Konstytucji w tej sprawie zapowiedział rzecznik rządzącej partii Radosław Fogiel. –Myślę, że do końca roku to zrobimy, bo to projekt, który wymaga zmiany Konstytucji, ale jest ważny – stwierdził na antenie Polsat News.

Tymczasem wcześniej w rozmowie z PAP Paweł Kukiz przekonywał, że to jego partia Kukiz'15 jako pierwsza, jeszcze podczas poprzedniej kadencji, wyszła z taką propozycją, a on sam miał namawiać do tego Jarosława Kaczyńskiego. Zaznaczył, że nadal ma w tej sprawie takie samo stanowisko i poprze projekt PiS, jeśli ten trafi do Sejmu.

Kukiz tłumaczył, że wycofanie immunitetów formalnych pozwoliłoby ograniczyć nadużycia polityków i sędziów, nad którymi "nie ma żadnych instrumentów kontrolnych". – Sam fakt posiadania pełnego immunitetu od wszystkiego powoduje, że część z tych ludzi może czuć się bezkarnymi i nie czuć nad sobą żadnego bata – wskazał.

Czym jest immunitet? Komu przysługują immunitety i jakie są ich rodzaje?

Immunitet (od łac. "immunitas", czyli "uwolnienie od obciążeń") to wynikające z pełnienia określonej funkcji prawo, tudzież przywilej, niepodlegania obciążeniom i obowiązkom, jakie spoczywają na innych, którzy takiego stanowiska nie zajmują.

Immunitet sprawia, że dana osoba jest wyłączona spod określonych przepisów, i jest chroniona (acz z pewnymi zastrzeżeniami) przed zatrzymaniem, aresztowaniem i pociągnięciem do odpowiedzialności prawnej (karnej) za popełnione wykroczenia lub przestępstwa.

Prawo konstytucyjne zakłada istnienie dwóch rodzajów immunitetów: materialnych (stałych – raz nabyte zachowują ważność na zawsze) i formalnych (czasowych – obowiązują wyłącznie w okresie, w którym osoba pełni dany urząd/mandat). Różnic między nimi jest jednak znacznie więcej (o czym za chwilę).

Immunitetem chronieni są w różnym stopniu m.in. na podstawie prawa krajowego: posłowie, senatorowie, Prezydent RP, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, radcy prawni; na podstawie prawa międzynarodowego: dyplomaci i konsulowie; na podstawie Protokołu o przywilejach i immunitetach Wspólnot Europejskich: deputowani w Parlamencie Europejskim.

Immunitet parlamentarzysty

Ogólny zakres przywilejów przysługujących posłom i senatorom z powodu pełnionych przez nich stanowisk znajdziemy w art. 105 Konstytucji RP, który jest precyzowany przepisami znowelizowanej w 2003 r. Ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora oraz Regulaminu Sejmu RP.

Parlamentarzyści posiadają oba rodzaje immunitetów:

1. Parlamentarny immunitet materialny choć trwały, jest tylko częściowy. Oznacza wyłączenie z odpowiedzialności prawnej jedynie za czyny (określone działania lub zaniechania) będące konsekwencją wykonywania przez posła/senatora obowiązków bezpośrednio wynikających ze sprawowania mandatu. Chodzi np. o wystąpienia, sposób głosowania czy zgłaszanie wniosków.

Parlamentarzysta odpowiedzialność za nie może ponieść jedynie przed Sejmem lub Senatem. Jeśli jednak naruszy prawa osób trzecich, izba, której podlega, może zdecydować o uchyleniu jego immunitetu w danej sprawie, czyli o umożliwieniu pociągnięcia go do odpowiedzialności sądowej.

W teorii taki immunitet ma zwiększać niezależność parlamentarzystów i zapewniać im swobodę głosowania, a także wolność wypowiedzi.

2. Parlamentarny immunitet formalny obowiązuje wyłącznie w okresie pełnienia mandatu poselskiego/senatorskiego i uniemożliwia pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za popełnione wówczas wykroczenia i przestępstwa.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy sam zainteresowany przystanie na poniesienie konsekwencji prawnych lub właściwy podmiot (tutaj Sejm albo Senat) zdecyduje się uchylić jego immunitet w konkretnej sprawie (w innych sytuacjach immunitet wciąż będzie obowiązywał. Dana osoba może zostać całkowicie pozbawiona formalnego immunitetu tylko, jeśli utraci mandat lub piastowany przez nią urząd).

Związany z tym immunitetem jest przywilej nietykalności zakazujący bez zgody Sejmu zatrzymania i aresztowania parlamentarzysty, jeżeli nie został przyłapany na popełnianiu przestępstwa i jeśli zatrzymanie nie jest konieczne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Jeżeli do takowego dojdzie, wtedy od razu informowany jest o tym Marszałek Sejmu, który może zarządzić zwolnienie parlamentarzysty z aresztu.

Formalny immunitet i przywilej nietykalności na podobnych zasadach obejmują również Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 211 Konstytucji) oraz Rzecznika Praw Dziecka (art. 7 Ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka).

Immunitet sędziowski

W Konstytucji RP obowiązywanie immunitetu sędziego jest opisane w art. 181, a sędziego Trybunału Konstytucyjnego w art. 196. Dokładniejsze zapisy znajdują się w ustawie Prawo o ustroju sądów powszechnych; Ustawie o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego i Ustawie o Sądzie Najwyższym.

Zarówno zwykli sędziowie, jak i ci z Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego posiadają immunitety materialne i formalne. W teorii wraz z nietykalnością ma to zapobiec naciskom i presji na sędziów ze strony m.in. osób, którym do gustu nie przypadły dane rozstrzygnięcia.

Sędziowski immunitet materialny dotyczy wykroczeń. Zgodnie z nim sędziowie Trybunału Konstytucyjnego, zwykli sędziowie i sędziowie Sądu Najwyższego nie mogą być za nie karani prawnie, a jedynie dyscyplinarnie. W przypadku wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji (np. prowadzenia auta, będąc pod wpływem alkoholu) te dwie ostatnie grupy mogą jednak zamiast tego zgodzić się na przyjęcie mandatu i zapłacenie grzywny.

Immunitet sędziowski formalny zapewnia, że sędzia nie może bez wyrażenia zgody odpowiedniego sądu dyscyplinarnego (a sędzia TK bez zgody Zgromadzenia Ogólnego), któremu podlega, zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej czy pozbawiony wolności za popełnienie przestępstwa.

Zgodnie z przywilejem nietykalności sędziów nie można również zatrzymać i aresztować poza sytuacją, kiedy zostaną nakryci na popełnianiu przestępstwa i kiedy bez zatrzymania nie można byłoby zapewnić prawidłowego toku postępowania (w celu ustalenia tożsamości, zbadania trzeźwości, zdjęcia odcisków palców itp.).

W przypadku zatrzymania zwykłego sędziego natychmiast powiadamiany jest o tym prezes właściwego miejscowo sądu apelacyjnego; w przypadku sędziego SN ­– Pierwszy Prezes SN; w przypadku sędziego TK – Prezes TK. Każdy z nich może wydać nakaz zwolnienia zatrzymanego sędziego. Informacje o zatrzymaniu trafiają także szybko do Krajowej Rady Sądownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości.

Inne immunitety

U prokuratorów (w tym Prokuratora Generalnego) kwestia immunitetów (regulowana w rozdziale III ustawy Prawo o prokuraturze z 2016 r.) wygląda podobnie jak u sędziów. Tutaj na pociągnięcie go do odpowiedzialności i tymczasowe aresztowanie zgodę musi wyrazić sąd dyscyplinarny, a na zatrzymanie: przełożony dyscyplinarny.

Jeśli prokurator został zatrzymany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, zawiadamia się o tym prokuratora przełożonego, a w przypadku przyłapania Prokuratora Generalnego (czyli ministra sprawiedliwości) – informuje się bezpośrednio Prezesa Rady Ministrów.

Z kolei adwokatów i radców prawnych obejmuje tylko immunitet materialny, z zaznaczeniem, że wyłącznie w przypadku działań związanych bezpośrednio z wykonywaniem obowiązków zawodowych i w trakcie ich. Jeżeli nadużyje wolności w tym względzie, będzie odpowiadał tylko dyscyplinarnie. Precyzują to art. 7 i 8 ustawy Prawo o adwokaturze oraz art. 11 i 12 Ustawy o radcach prawnych.

Natomiast Prezydent RP na podstawie konstytucyjnego art. 145 za popełnienie przestępstwa, naruszenie Konstytucji lub ustawy może odpowiadać tylko przed Trybunałem Stanu, a nie przed sądem powszechnym.

Może stanąć przed Trybunałem jako oskarżony, jeśli 2/3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego (na wniosek min. 140 z nich) przyjmie specjalną uchwałę w tej sprawie. Wówczas będzie zawieszony w sprawowaniu swojego urzędu.

Dyplomaci i konsulowie mają immunitety dzięki prawu międzynarodowemu. Z kolei nasz Kodeks postępowania karnego z 1997 r. (art. 578 i 579) stanowi, że ci pierwsi nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych. Podobnie jak:

• szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych;
• osoby z personelu dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego tych przedstawicielstw;
• członkowie ich rodzin pozostający we wspólnocie domowej;
• pozostałe osoby z immunitetami dyplomatycznymi na podstawie ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

Natomiast kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych nie mogą być pociągani do odpowiedzialności przez polskie sądy w przypadku czynności, które podejmowali bezpośrednio w ramach wykonywania swoich funkcji urzędowych.

Mogą być jednak zatrzymani lub tymczasowo aresztowani, jeśli postawiono im zarzut popełnienia zbrodni. W takiej sytuacji niezwłocznie informuje się o tym Ministra Spraw Zagranicznych.