Wybory parlamentarne w Polsce. Jak wygląda ordynacja wyborcza? Ilu mamy posłów i senatorów?

Co to jest Sejm? Czym jest Senat?

Parlament Rzeczypospolitej Polskiej składa się z dwóch izb: Sejmu i Senatu. Pierwsza z nich jest określana jako "izba niższa", a druga jako "izba wyższa". Idea dwuizbowości na polskich terenach sięga końca XV w. Wówczas to właśnie Senat, w skład którego wchodzili najważniejsi urzędnicy państwowi i przedstawiciele kościoła, był ważniejszy od posłów, czyli szlachty.

Teraz nie ma takiego podziału na role społeczne wśród przedstawicieli obu izb, a obecnie to Sejm ma większą władzę ustawodawczą w Polsce.

Jakie są funkcje i uprawnienia Sejmu i Senatu?

Funkcje i uprawnienia Sejmu

Jako pierwsza, obecnie ważniejsza, izba polskiego parlamentu Sejm poza rolą ustawodwaczą, pełni także funkcję kreacyjną i kontrolną.

Funkcja ustawodawcza i ustrojodawcza Sejmu – zadania:

• uchwalanie uchwał i ustaw, także ustawy budżetowej (przy obecności na głosowaniu przynajmniej połowy posłów potrzebna jest zwykła większość);
• uchawalanie projektów ustawy o zmianie zapisów Konstytucji RP (przy obecności przynajmniej połowy posłów są do tego potrzebne 2/3 głosów);
• poprzez ustawę Sejm może pozwolić Prezydentowi RP na ratyfikowanie lub wypowiedzenie części umów międzynarodowych.

Funkcja kreacyjna Sejmu:

• udzielanie wotum zaufania rządowi bądź jego odrzucanie (poprzez większość bezwzględną podczas głosowania przy obecności co najmniej połowy posłów);
• jeśli uchwalono wotum nieufności wobec rządu, wtedy premier podaje rząd do dymisji, a Sejm w ciągu dwóch tygodni musi przedstawić nowego kandydata na szefa rządu i przeprowadzić kolejne głosowanie;
• wybieranie i odwoływanie wiceprzewodniczącego i członków Trybunału Stanu, sędziów Trybunału Konstytucyjnego, prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych, Najwyższej Izby Kontroli, Narodowego Banku Polskiego (na wniosek Prezydenta RP), Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka oraz członków pozostałych organów państwowych takich jak: Krajowa Rada Sądownictwa, Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej, Rady Polityki Pieniężnej (3 członków), Rady Mediów Narodowych (3), Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (2).

Funkcja kontrolna Sejmu:

Wedle konstytucji, Sejm może sprawdzać, czy władza wykonawcza (rząd i administracja rządowa) dobrze sprawuje swoje obowiązki i czy nie narusza prawa. W tym przypadku Sejm ma następujące uprawnienia:

Kompetencje Senatu

Senat również posiada prawo inicjatywy ustawodawczej. Może wyjść z projektem ustawy, jeśli takowy zgłosi min. dziesięciu senatorów lub komisja senacka. Zatwierdza także ustawy uchwalane przez Sejm. Jednak jeśli senatorowie odrzucą ustawę lub złożą do niej poprawki, ta trafia ponownie pod głosowanie Sejmu, który faktycznie decyduje, co się z nią stanie (przy pomocy bezwzględnej większości głosów).

W kompetencjach Senatu leży realnie:

• przyjęcie lub odrzucenie złożonego przez Prezydenta RP projektu postanowienia o zarządzeniu referendum ogólnokrajowego (potrzeba do tego bezwzględnej większości przy obecności na głosowaniu przynajmniej połowy ustawowej liczby senatorów);
• wyrażenie zgody lub jej braku na powołanie przez Sejm przedstawionego przez posłów kandydata na: Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich, prezesa NIK, IPN i Urzędu Ochrony Danych Osobowych;
• wybieranie ławników Sądu Najwyższego;
• powoływanie: po 3 członków Rady Polityki Pieniężnej, po 2 członków KRS i Kolegium IPN oraz po 1 członku KRRiT, a także Państwowej Komisji ds. wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15;
• uchawalanie (lub odrzucanie) wraz z Sejmem: projektów ustaw: o zmianie w Konstytucji RP (bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów) oraz o wyrażeniu zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej (2/3 głosów);
• możliwość złożenia wniosku: u Marszałka Sejmu o przeprowadzenie ogólnokrajowego referendum, a do TK o sprawdzenie zgodności ustawy z prawem;
• uchwalanie przyjęcia lub odrzucanie sprawozdań: TK, KRRiT, RPO, prezesa IPN, Rzecznika Praw Dziecka i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

Ilu jest posłów w Sejmie, a ilu jest senatorów w Senacie? Jakie warunki muszą spełniać?

Zgodnie z polską konstytucją w Sejmie zasiada 460 posłów, zaś w Senacie 100 senatorów. Ci pierwsi muszą mieć ukończone 21 lat, a ci drudzy: 30. Oczywiście w obu przypadkach konieczne jest posiadanie czynnego i biernego prawa wyborczego.

Kadencja Sejmu i Senatu. Kiedy może dojść do przyspieszonych wyborów?

Kadencja Sejmu i Senatu wynosi 4 lata, tak więc wybory parlamentarne w Polsce odbywają się również co 4 lata. Ostatnie miały miejsce w październiku 2019, a następne planowo mają się odbyć w 2023 r.

Do przedterminowych wyborów parlamentarnych może dojść w szczególnych przypadkach, jeżeli:

• Sejm uchwałą przyjętą przez 2/3 ustawowej liczby posłów (230) skróci kadencję swoją i tym samym Senatu;
• Prezydent RP nie otrzyma ustawy budżetowej przez 4 miesiące od kiedy, przedłożono projekt ustawy Sejmowi (Prezydent decyduje o skróceniu kadencji Sejmu w ciągu 14 dni);
• jeśli rząd trzy razy nie otrzyma w głosowaniu wotum zaufania, a więc Rada Ministrów nie będzie wyłoniona.

Może też dojść do sytuacji odwrotnej i przedłużenia kadencji Sejmu. Jeżeli Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów – "w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające" – wprowadzi stan nadzwyczajny, to w czasie jego trwania nie może dojść do wyborów parlamentarnych.

Wybory parlamentarne w Polsce: jak są przeprowadzane?

Prezydent RP zarządza wybory parlamentarne na podstawie art. 98 Konstytucji RP, zaś artykuły odpowiednio 96 i 97 mówią o tym, że wybory do Sejmu i Senatu są powszechne, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

Do Sejmu wybory są równe i proporcjonalne, w przeciwieństwie do wyborów do Senatu, które są większościowe. Jest to powiązane z faktem, że – jak jest wyjaśnione w opisujących dokładny sposób przeprowadzania wyborów i przyznawania mandatów parlamentarnych działach III i IV ustawy Kodeks wyborczy z 2011 r. – w pierwszym przypadku mamy do czynienia z wielomandatowymi okręgami wyborczymi (WOW-ami), a w drugim: z jednomandatowymi okręgami wyborczymi (JOW-ami).

Według zasady większości w danym okręgu wyborczym wszystkie mandaty wyborcze otrzymuje komitet wyborczy (partii politycznej, koalicyjny lub wyborców), który dostał najwięcej głosów. W przypadku JOW-ów na każdy okręg przypada jeden mandat. W wyborach do Senatu jest 100 okręgów, a więc i sto mandatów, które trafiają do kandydatów, na których bezpośrednio oddano tam najwięcej ważnych głosów.

Jeżeli w którymś z okręgów dwóch kandydatów uzyskało identyczną liczbę głosów, wtedy bierze się pod uwagę, który z nich dostał więcej głosów w większej liczbie poszczególnych okręgów głosowania.

W wielomandatowych okręgach wyborczych jest oczywiście do rozdania więcej mandatów. W przypadku wyborów do Sejmu jest 41 okręgów, w których wybiera się od 7 do 20 posłów (w zależności od liczby mieszkańców). Przy czym, jak donosił niedawno "Dziennik Gazeta Prawna", Prawo i Sprawiedliwość rozważa propozycje zmian zakładającą zwiększenie liczby okręgów do 100.

Zgodnie z zasadą proporcjonalności, która ma ułatwiać reprezentację w Sejmie dla grup wyborców o różnych poglądach, liczba mandatów jest przyznawana proporcjonalnie względem liczby zdobytych ważnych głosów w danych okręgach tym listom komitetów wyborczych, które w skali kraju osiągnęły próg wyborczy.

Oznacza to, że w przypadku partii i komitetu wyborców na ich listy musiało zagłosować łącznie 5 proc. wyborców, którzy udali się do urn w całej Polsce, a w przypadku koalicji: 8 proc.

Podział mandatów dla komitetów odbywa się przy pomocy metody d'Hondta. Liczba ważnych głosów otrzymanych przez każdą z list w danym okręgu wyborczym jest dzielona przez 1, 2, 3 itd., aż powstanie w ten sposób tyle ilorazów, by ich liczba odpowiadała liczbie wszystkich mandatów do rozdzielania między te listy w okręgu.

Jeśli np. do przyznania jest 8 mandatów, to wybiera się 8 największych ilorazów. Jeżeli wśród nich 4 należą np. do partii A, oznacza to, że właśnie tyle otrzyma ona mandatów w takim okręgu. Mandaty przypadające danemu komitetowi dostają kandydaci, którzy otrzymali najwięcej głosów.

Nad prawidłowym przebiegiem wyborów parlamentarnych i przeliczania głosów w kraju czuwa Państwowa Komisja Wyborcza oraz okręgowe i rejonowe komisje. Warto dodać, że w kontekście ważności wyborów nie ma znaczenia jak wysoka (lub niska) była frekwencja.

Ważność wyborów a wnoszenie protestów

W ciągu 7 dni od ogłoszenia wyników wyborów przez Państwową Komisję Wyborczą w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej wyborcy, przewodniczący właściwych komisji wyborczych lub pełnomocnicy wyborczy mogą wnieść protest przeciwko ważności wyborów w okręgu albo przeciwko wyborowi określonego kandydata.

Jak zakłada Kodeks wyborczy, protest można złożyć, jeśli:

• jest podejrzenie popełnienia przestępstwa "przeciwko wyborom, określonego w rozdziale XXXI Kodeksu karnego, mającego wpływ na przebieg głosowania, ustalenie wyników głosowania lub wyników wyborów";
• naruszono przepisy kodeksu dotyczące głosowania, ustalania wyników głosowania lub wyników wyborów.

W proteście, który wnosi się pisemnie (poprzez Pocztę Polską) do Sądu Najwyższego, trzeba dokładnie sformułować zarzuty i wskazać/przedstawić dowody. Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa przeciwko wyborom, wówczas SN zawiadamia też Prokuratora Generalnego.

SN ma 90 dni od dnia wyborów na rozstrzygnięcie poprzez uchwałę o ważności/nieważności wyborów lub wyboru posła, przeciwko któremu wniesiono protest. Decyzję tę podejmuje na podstawie sprawozdania z wyborów przekazanego przez Państwową Komisję Wyborczą oraz swoich opinii wydanych po rozpatrzeniu protestów.

Jeśli doszło do unieważnienia wyborów w danym okręgu lub wyboru konkretnego posła, SN ogłasza wygaśnięcie mandatów i decyduje o przeprowadzeniu ponownych wyborów lub niektórych czynności wyborczych na zasadach i w trybie przedstawionych w Kodeksie wyborczym.

Organy izb parlamentu. Jak wybiera się marszałków Sejmu i Senatu oraz marszałka seniora?

Konstytucyjnymi organami Sejmu i Senatu mogą być powoływane w ramach działalności tych izb komisje, a także wicemarszałkowie i marszałkowie. Zarówno marszałek Sejmu, jak i marszałek Senatu oraz wicemarszałkowie (którzy kierują pracami izb i porządkiem obrad) są wybierani podczas pierwszego posiedzenia tych organów przez ich członków bezwzględną większością głosów. Przy czym w izbie niższej głosowanie jest imienne, zaś w wyższej: tajne.

Pierwsze posiedzenia obu izb po wyborach są zaś prowadzone przez marszałków seniorów. Te funkcje pełnią w Sejmie i Senacie powołani przez Prezydenta – odpowiednio: jeden z najstarszych wiekiem posłów i najstarszy senator.

Regulaminy obu izb zakładają wprowadzenie Prezydiów Sejmu i Senatu, w których skład wchodzą marszałkowie i wicemarszałkowie, oraz Konwentu Seniorów, gdzie obok Prezydiów są przedstawiciele klubów parlamentarnych i porozumień ustanowionych w celu zapewnienia odpowiedniej reprezentacji w Konwencie.