"Złote" czasy dawnej Rzeczypospolitej. Pieniądz polski w epoce nowożytnej

Określenie "złoty" stosowano w dawnej Polsce trojako. Początkowo dla określenia złotych monet, które pojawiły się nad Wisłą za sprawą kontaktów handlowych z zagranicą, później dla nazwania "systemu rozliczeniowego". Mówiono zatem "3 złote", a myślano - 90 groszy. Ale do czasu. Gdy w drugiej połowie XVI wieku pojawiły się pierwsze złote, a więc monety odpowiadające nominałowi złotego, aczkolwiek bite ze srebra.

Pierwsze złote nie były więc niczym innym, jak wybijanymi ze szlachetnego kruszcu dukatami i florenami, rozpowszechnionymi przez kupców z Wenecji i Florencji. Wiadomo, że Władysław Łokietek już w 1330 roku kazał wybić złote floreny honorując w ten sposób nie tylko własną osobę, ale i świętego już wówczas biskupa Stanisława ze Szczepanowa.

Złote monety znajdowały się w XV wieku na ziemiach polskich w obiegu, choć nie były tak popularne jak srebrne dukaty czy grosze. Zresztą także i te ostatnie stopniowo ulegały dewaluacji, a zawartość czystego kruszcu w monecie zmniejszała się z roku na rok. Pod koniec XV stulecia za ćwiertnię żyta (ok. 101 kg) płacono 5,5 grosza; z kolei w połowie XVI wieku - 17,8 grosza. Widać, jak znacznie malała siła nabywcza popularnej monety.

Za czasów panowania dwóch ostatnich Jagiellonów - Zygmunta Starego i jego syna - Zygmunta Augusta, polski system monetarny przeżywał złote czasy - i to dosłownie. W epoce wielkich odkryć geograficznych do Polski napływały różne szlachetne kruszce, w zamian za wywóz cenionych za granicą rodzimych towarów. Eksportowano wówczas m.in. drewno, płótno, skóry zwierzęce, wełnę, pierze, smołę, a także zboże, wosk oraz miód. Szczególnie litewskie drewno i smoła (dziegieć) cieszyły się uznaniem Europejczyków - bez pierwszego nie wyobrażano sobie wyrobu okrętowych masztów; drugi towar był niezastąpiony w przypadku uszczelniania kadłubów. Mieliśmy się czym chwalić!

Ale w końcu przyszła też inflacja. Czystego kruszcu w monecie było coraz mniej. Problemy monetarne nie tylko odbijały się na kondycji finansowej państwa, ale zmuszały wielkie umysły tamtych czasów do zajęcia stanowiska w tej sprawie. Był wśród nich bohater wojny trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim Mikołaj Kopernik, spod którego ręki wyszedł traktat "O monecie i inne pisma ekonomiczne". – Pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy – zauważył słynny astronom, a do podobnych wniosków doszedł angielski finansista Thomas Gresham. Dlatego zasadę tę nazywa się Prawem Kopernika-Greshama.

Między innymi pod wpływem Kopernika król Zygmunt Stary rozpoczął reformę systemu monetarnego. W 1526 roku ogłosił ordynację menniczą, regulującą emisję pieniądza srebrnego w Polsce. Monety przeliczano na złote, choć wciąż posługiwano się dukatami i groszami. Pojawiły się talary. Pierwsze takie monety wybito w latach 30. XVI wieku, choć w powszechnym użyciu znalazły się za rządów króla Stefana Batorego. Jeden talar miał wówczas równowartość 500 złotych.

– Niemało każdy u nas cudzoziemskiej ma monety, która drogą handlową przychodzi, bo też wielkie są jak nigdy stosunki Polski z innymi krajami, co handlu rozmaitych przedmiotów – pisał kronikarz Marcin Kromer.

W latach 60. XVI wieku pojawił się tzw. półkopek, uznawany za pierwszego "fizycznego" złotego (takie aspiracje mają też tzw. talary lekkie Zygmunta III i tymfy Jana Kazimierza). Miał równowartość 30 groszy (pół kopy), odpowiadał 5 szóstakom (szóstak, czyli 6 groszy) i 10 trojakom. Grosze dzieliły się na półgrosze, ternary czy denary (18 groszy). Wciąż w użyciu pozostawały dukaty.

Serię chyba najsłynniejszych, a już na pewno najdroższych obecnie tego typu monet wybito na cześć Zygmunta III Wazy w 1621 roku, po zwycięstwie Polaków nad Turkami pod Chocimiem. Jeden z egzemplarzy - o wartości 100 dukatów - sprzedano w 2008 roku na aukcji w Nowym Jorku za prawie 1,4 mln dolarów. Inny można podziwiać w krakowskim Muzeum Narodowym.

W XVII wieku Rzeczpospolita stanęła na skraju bankructwa w związku z bezpośrednim zagrożeniem granic. Uwikłanie w wojny z Rosją i Turcją, powstanie Chmielnickiego oraz katastrofa w postaci szwedzkiego potopu - wszystko to przyczyniło się do załamania polskiej gospodarki. Aby prowadzić działania zbrojne, potrzebne były oczywiście pieniądze. A tych brakowało.

Ruina finansów publicznych była równoznaczna z koniecznością "psucia monety" - tak bowiem, od setek lat, "ratowano" państwowe kasy. Stąd też pomysł bicia monet niepełnowartościowych - srebrnych tymf (tynf) oraz miedzianych boratynek (szelągów). Wypuszczano je na masową skalę, często niedbale, a ich wartość nominalna - 30 groszy - w rzeczywistości, ze względu na niską zawartość srebra, wynosiła nie więcej niż połowę tej sumy.

– Dobry żart tymfa wart – mawiało się w owym czasie. Król starał się tłumaczyć poddanym, że sytuacja chwilowo zmusiła go do bicia tymfów, umieszczając na nich sentencję "Cenę daje ocalenie kraju i to lepsze jest od kruszcu". Nie zdobył serc Polaków, a jego bliski współpracownik mincerz Andrzej Tymf, któremu zawdzięczamy nazwę monet, musiał ratować się ucieczką z kraju.

Monety, które wybijano w polskich mennictwach w czasach XVII-wiecznego kryzysu gospodarczego, zachowały się w Polsce na długie lata, wypadając z obiegu dopiero za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rządy ostatniego polskiego króla to nie tylko konfederacja targowicka i upadek państwa, ale także rozwój polskiej sztuki i kultury oraz... wzmocnienie systemu monetarnego.

Po tym jak stolnik litewski włożył na głowę koronę, obiecał przeprowadzenie reform mających na celu ujednolicenie pieniądza. I słowa dotrzymał. Jego staraniem powołano do życia specjalną komisję monetarną. Prace wznowiły mennice. Ustalono nową stopę złotego - jedna grzywna kolońska odpowiadała odtąd 80 złotym; na każdego złotego przypadały 4 grosze srebrne i 30 groszy miedzianych.

Wszystko było na dobrej drodze, przynajmniej z punktu widzenia finansów, aż państwem wstrząsnął potężny krach bankowy. Był rok 1793...