Od monobanku po klasyczny bank centralny. Geneza i działalność Narodowego Banku Polskiego

W czasie gdy rząd londyński czynił zabiegi dyplomatyczne na rzecz odzyskania polskiego złota wywiezionego z Warszawy we wrześniu 1939 roku, które Francuzi zdeponowali gdzieś na pustyni saharyjskiej, zwolennicy nowej władzy planowali całkowitą zmianę dotychczasowej polskiej polityki pieniężnej. W sierpniu 1944 roku, gdy powstańcy w nierównej walce bili się o stolicę, na wyzwolonych ziemiach polskich - terytorium tzw. Polski Lubelskiej, znajdowały się już bilety złotowe z nadrukiem "Narodowy Bank Polski", przysłane prosto z Moskwy.

Oficjalnie NBP powstał 2 lutego 1945 roku, na mocy dekretu wydanego 15 stycznia, czyli dwa dni przed wkroczeniem oddziałów 1 Armii Wojska Polskiego do zrujnowanej Warszawy. Rodziła się nowa epoka, a kształt polityki finansowo-monetarnej państwa na dziesięciolecia zdefiniował ustrój komunistyczny. Nie było w nim miejsca na wolny rynek.

Kierowany przez Edwarda Drożniaka NBP, jak głosił dekret, powstał w związku z koniecznością "uregulowania obiegu pieniężnego i kredytu", a łączna kwota puszczonych do obiegu banknotów znajdowała pokrycie w sztabkach złota, monetach z tego kruszcu, pieniądzach zagranicznych i dewizach oraz innych aktywach banku. Początkowo NBP funkcjonował jako bank państwowy, a wszelkie jego działania nadzorował minister skarbu.

Nowy bank przejmował kompetencje dotychczasowe Banku Polskiego SA, miał wyłączne prawo emisji pieniądza papierowego, a jednym z jego zadań było zabezpieczenie i przejęcie majątku ruchomego oraz nieruchomego swojego poprzednika, a także powołanego jeszcze przez Niemców Banku Emisyjnego w Polsce. Czynnością, którą zapoczątkowano jeszcze przed formalnym utworzeniem NBP, była wymiana znajdujących się w obiegu pieniędzy okupacyjnych - tzw. młynarek.

Niebawem, po cofnięciu w połowie 1945 roku poparcia państw zachodnich dla rządu londyńskiego, w ręce władz Polski Ludowej trafiło polskie złoto ewakuowane z kraju jeszcze we wrześniu 1939 roku. Bank Polski SA został postawiony w stan likwidacji, która ostatecznie doszła do skutku w 1952 roku.

Zakres działalności NBP w szczegółowy sposób określono w 1947 roku, na mocy rządowej uchwały powołującej tzw. Państwowy Plan Finansowy. Zgodnie z nim bank narodowy miał funkcjonować według sowieckiego modelu monobanku, a więc nie tylko pełnić funkcję emisyjną, ale także być głównym kredytodawcą. Stąd też takie kompetencje NBP jak m.in. finansowanie państwowych przedsiębiorstw, tworzenie planów finansowych oraz sprawowanie funkcji kontrolnych w stosunku do innych banków. Większość z nich zlikwidowano już po roku, w ramach reformy bankowej.

W latach 50. uprawnienia NBP systematycznie wzrastały, choć w sposób formalny zostały określone dopiero w statucie banku z listopada 1959 roku. Zgodnie z jego treścią bank miał odpowiadać głównie za: obsługę i kontrolę budżetu państwa, emisję znaków pieniężnych, kredytowanie przedsiębiorstw oraz obrót dewizowy i bezgotówkowy.

Uchwalone w kwietniu 1960 roku prawo bankowe umieszczało NBP na eksponowanym miejscu w systemie bankowym. Obok niego tworzyły go: Bank Rolny (przemianowany później na Bank Gospodarki Żywnościowej), Bank Inwestycyjny (od lat 70. w strukturach NBP), Bank Handlowy w Warszawie SA, Bank Polska Kasa Opieki SA, Powszechna Kasa Oszczędności (w latach 70. i 80. - część NBP) oraz spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe. Zachowano też Bank Gospodarstwa Krajowego - dziś jedyny w Polsce bank państwowy. Obecnie krajowy system bankowy reguluje ustawa z sierpnia 1997 roku. Wielokrotnie nowelizowana, po raz ostatni w 2015 roku.

Począwszy od lat 80., NBP zaczął zmierzać w kierunku modelu klasycznego banku centralnego, a prawdziwy przełom - co zrozumiałe - nastąpił po zmianie systemu w Polsce. Oczywiście przejście od gospodarki planowej do rynkowej było zadaniem trudnym i czasochłonnym. Podjął się go jednak minister finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego Leszek Balcerowicz.

Wcześniej, do roku 1989, z NBP wydzielono banki komercyjne. Reforma polskiej bankowości, w ramach której w 1993 roku powstał Polski Bank Inwestycyjny SA, zakładała powierzenie NBP uprawnień emisyjnych, nadzoru nad podażą pieniądza i sektorem bankowym, kontroli kursów i stóp procentowych, organizacji systemów płatniczych i kształtowanie budżetu państwa. Od początku 2008 roku NBP nie pełni już nadzoru bankowego, gdyż uprawnienia te przejęła powstała w 2006 roku Komisja Nadzoru Finansowego.

Według jednego z podziałów NBP pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, centralnego i tzw. banku banków, co wynika z posiadanych szerokich kompetencji oraz obowiązków w stosunku do innych banków. W połowie drugiej dekady XXI wieku jednym z głównych wyzwań stojących przed NBP jest wprowadzenie Polski, od 2004 roku członka Unii Europejskiej, do strefy euro.