W swoich bohaterach zobaczył też zabójców. Piotr Zychowicz rozprawia się z mitem "Wyklętych"

Większość Polaków została wychowana w tym etosie. Rogatywki, partyzanckie mundury, ryngrafy. To nasi bohaterowie, obrońcy ojczyzny. Tymczasem podczas pisania książki musiałem zmierzyć się z sytuacjami, w których "nasi leśni chłopcy" występowali w zupełnie innej roli. Chyba najciężej było mi pisać o pacyfikacji Dubinek. To naprawdę przerażająca historia. Najpierw, 20 czerwca 1944 roku, oddział litewskiej policji dokonał brutalnego mordu na polskiej ludności cywilnej w Glinciszkach na północ od Wilna. Nie oszczędzono nawet kobiet i dzieci. Wzburzeni miejscowi dowódcy AK wydali rozkaz przeprowadzenia odwetu. Ale nie na sprawcach masakry, czyli litewskich policjantach. To byłoby w pełni uzasadnione, ci zbrodniarze powinni zostać rozstrzelani. Niestety, ostrze odwetu zostało skierowane przeciw litewskiej ludności cywilnej. Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka" wysłał swoich żołnierzy na rajd, podczas którego w litewskich wioskach doszło do dantejskich scen.

To wydarzenie kładzie się cieniem na żołnierzach "Ognia". Nie oznacza to jednak, że wszyscy Żydzi, którzy zginęli z rąk żołnierzy wyklętych, byli niewinnymi ofiarami. Część z nich była w UB lub milicji. Na przykład w sierpniu 1946 roku ludzie "Warszyca" zlikwidowali w Radomsku§ groźnego ubeka Jankiela Cukiermana. W takich przypadkach nie można mówić o antysemityzmie. Wyklęci strzelali bowiem do ubeków niezależnie od ich narodowości. To były złożone, skomplikowane sprawy. Każdą należy analizować osobno.

To nie tak. Nikt przy zdrowych zmysłach nie zrównuje masowego ludobójstwa z pojedynczymi zbrodniami wojennymi. Chodzi o co innego – o nierówne podejście do własnych i cudzych przewin. W jednym z telewizyjnych wywiadów zwrócił na to uwagę nawet prezydent Andrzej Duda. Otóż powinniśmy być wobec Ukraińców fair. Powtarzamy im przecież, że jeżeli chcą być nowoczesnym, europejskim narodem, być częścią cywilizowanego świata, to muszą skonfrontować się z czarnymi kartami swoich dziejów. Uderzyć się w piersi za zbrodnie UPA. Nawiasem mówiąc, ja się w pełni zgadzam z tym postulatem. Problem w tym, że mamy takie wymagania wobec Ukraińców, a jednocześnie część Polaków nie potrafi się rozliczyć z własnych przewin. To trąci hipokryzją.

Mówisz delikatnie o "Burym". Tymczasem w twojej książce obraz wyłania się bardziej posępny. Powiem wprost – jako psychopatycznego okrutnika, który osobiście morduje jeńców.
Każdy czytelnik sam wyciąga wnioski, każdy ma inną wrażliwość. Ktoś inny powiedział mi dzisiaj coś dokładnie odwrotnego – że potraktowałem "Burego" w książce zbyt łagodnie. Ja tymczasem starałem się ukazać oba oblicza tego oficera. Zarówno blaski, jak i cienie jego biografii. Rzeczywiście znamy kilka przypadków zbrodni na jeńcach dokonanych przez kpt. Rajsa. Część badaczy uważa, że to, co robił "Bury" jako oficer Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, nosiło znamiona czystki etnicznej.

Chodziło o zrealizowanie idei – "Polski dla Polaków". Mnie bliższy jest pogląd, że w podjęciu decyzji o pacyfikacji białoruskich wsi kluczowe były nie czynniki ideologiczne, ale cechy charakteru kapitana. Rajs miał skłonność do okrucieństwa. Widać to w postępowaniu wobec jeńców, ale również własnych ludzi. Na to nałożyły się specyficzne warunki panujące na Białostocczyźnie. Żołnierze NZW czuli, że białoruska ludność, u której zaopatrywali się w żywność, jest nastawiona nieprzychylnie wobec do partyzantki.

Wstępując w szeregi UB czy partii komunistycznej ci ludzie w pewnym sensie przestawali być Polakami. Oni identyfikowali się z internacjonalistyczną ideologią bolszewicką. W momencie, gdy Polska znalazła się pod sowiecką okupacją, oni poszli na służbę u okupanta. W tym przypadku sytuacja jest zero jedynkowa. To byli zdrajcy i renegaci. Żołnierze wyklęci mieli pełne prawo do nich strzelać, bo to była wojna. Proszę pamiętać, że komuniści pakowali wyklętych do więzień, gdzie torturowali ich w bestialski sposób, a następnie mordowali strzałami w tył głowy. Znęcali się nad nimi tylko dlatego, że wyklęci walczyli o wolności swojego narodu. Jedyną odpowiedzią na taką postawę mogła być kula.

Wierzyć w coś trzeba. Nadzieja dodaje człowiekowi siły. Wieloletnie trwanie w lasach trzeba było przecież jakoś tłumaczyć. Oczywiście nadzieje na III wojnę światową były nierealne. Społeczeństwa Zachodu wymęczone wojną nie zgodziłyby się na konfrontację z wczorajszym sojusznikiem, dobrotliwym "wujkiem Joe". Tak Stalina przedstawiała anglosaska propaganda. Przede wszystkim jednak wielu żołnierzy wyklętych po prostu nie miało wyboru. Ci ludzie stali przed dylematem: śmierć z bronią ręku albo zgnojenie w ubeckiej katowni.

Dowódcy Armii Krajowej, którzy podjęli decyzję o wywołaniu Powstania Warszawskiego, wybierali między życiem a śmiercią. Zdecydowali się wydać rozkaz do rozpoczęcia bitwy i w efekcie Warszawa została starta z powierzchni ziemi. Gdyby nie wydali rozkazu, mieszkańcy miasta by przeżyli. Zupełnie inaczej sprawy się miały z powstaniem getcie warszawskim. Tu żydowscy bojownicy mogli tylko wybrać sposób, w jaki umrą. Albo potulnie pojadą do obozu zagłady, albo zginą z bronią w ręku. Wielu wyklętych stało przed podobnych dylematem.

Nie. Wydaje mi się, że żołnierze wyklęci interesują nie tylko kibiców piłkarskich. Zresztą każdy może wyrażać swój patriotyzm, tak jak chce. Mogą to być koszulki z napisem "żołnierze wyklęci", tatuaże ze znakiem Polski Walczącej, murale czy kibicowskie oprawy. Zupełnie mi to nie przeszkadza. Niepokoi mnie co innego. To, że politycy wykorzystują legendę żołnierzy wyklętych do podbijania sobie słupków poparcia. Zainteresowanie żołnierzami wyklętymi narodziło się wśród młodzieży. To był żywiołowy, oddolny kult. A teraz próbuje się go przerobić na nudny kult urzędowy. A wiadomo, że jak politycy zabierają się za historię to efekt może być tylko jeden - propaganda.

Politycy potrzebują bowiem prostego przekazu. Nagle okazuje się więc, że wszyscy wyklęci byli nieskazitelnymi bohaterami. Tymczasem nieskazitelni bohaterowie występują tylko w bajkach. Wyklęci byli zaś ludźmi z krwi i kości. Obawiam się, że takie lukrowanie i przesładzanie poważnie zaszkodzi legendzie powojennego podziemia. Wzbudzi bowiem w Polakach przekorę i zniechęci ich do żołnierzy wyklętych. Ta legenda była tak piękna, że nie potrzebuje pudru i szminki. Obroni się bez takiej wątpliwej pomocy.